Qiymətli tədqiqat əsəri

REDAKSİYAMIZIN ARXİVİNDƏN:

Qiymətli tədqiqat əsəri

Bizim folklorşünaslıqda xalq yaradıcılığını məmləkətin bölgələri üzrə öyrənmək təcrübəsi vardır.
Gənc tədqiqatçı Müşfiq Çobanlı da elə həmin üsulla ayrıca bir bölgənin-qədim saz-söz yurdu Borçalının söz yaradıcılığını araşdırmaq istəmişdir. Bu günlərdə “Azərbaycan” nəşriyyatında işıq üzü görmüş kitabını, o, “Çağdaş Borçalı Ədəbi Məktəbi” adlandırmışdır.

Kitabın birinci fəslində qədim türk tayfa və qəbilələrinin Borçalıda məskunlaşması tarixinə qısa bir nəzər salınır. Borçalı ədəbi mühitinin dünəni və bu günü açıqlanır. Hiss olunur ki, Borçalı ədəbi mühitinin özünəməxsus yaradıcılıq ab-havası vardır və onu araşdırmağa dəyər. Doğrudur, “Borçalı ədəbi məktəbi”, yaxud “Borçalı ədəbi mühiti” -hər ikisi vədli anlayışlardan və adi bölgə səviyyəsindən bəlkə də yüksək səslənir.

“Ozan dünyamız” adlanan ikinci fəsildə Borçalı aşıqlarının və el şairlərinin söz yaradıcılıqlarından bəhs olunur. Borçalı üçün “ədəbi məktəb” ifadəsini işlətmək nə qədər məsuliyyətlidirsə, “aşıqlıq məktəbi”nin varlığını etiraf etmək bir o qədər ədalətlidir. İndi budur, sənətin sazdan və oxumaqdan sonra üçüncü tərəfi sayılan sözdən, söz qoşmadan söhbət açılır. Həyatları xalq arasında müxtəlif rəvayətlərlə əfsanələşdirilmiş el şairləri anılır. İndiyənədək onların həyat və yaradıcılıqları barədə yazılı səhih məlumatın olmadığından, onların şeirləri yalnız beş-üç misralar şəklində xalq arasında dolaşmaqdadı. Yaradıcılıq taleyi gətirməyən belə el sənətkarlarından biri Şair Ağacandır. İlk dəfədir ki, bu el şairinin, eləcə də, Şair Nəbinin, Miskinoğlu Allahverdinin və b. həyatı tədqiqata cəlb olunur, yazdıqları toplanıb araşdırılır, öyrənilir... Müəyyən olur ki, Borçalı aşıqlarının tam bir nəslin yaradıcı aşıqlarıdır. Onlardan Aşıq Hüseyn Saraclı, Aşıq Əlixan Qarayazılı, Aşıq Kamandar, Aşıq Göyçə, Məhəmməd Sadaxlı, Nurəddin Qasımlı və b. çal-çağırları ilə könülləri oxşadıqları kimi, qoşduqları sözləri ilə şeir həvəskarlarının qəlblərinə işıq salmış, bölgədə söz, şeir ab-havası yaratmışlar.

Sazsevərlər yaxşı bilirlər ki, 1950-1960-cı illərdə aşıq nəsili arasında iki aparıcı sənətkar daim seçilibdir: Xındı Məmməd və Əmrah Gülməmmədov! Birincisi oxumaqda, ikincisi saz çalmaqda. Bu tədqiqatda hər iki ünlü aşığın yaradıcılığının üçüncü tərəfi - söz qoşma məharətləri ilə tanış oluruq. Xındı Məmmədin oxuduğu sözlər hələ də çoxlarını düşündürür. İndi məlum olur ki, aşıq elə öz sözlərini oxuyurmuş. Onun divanilərindən - “Sevdiyim”, “İncidir”, “Qalmadı”, cığalı təcniclərindən - “Ay hayıf”, “Tez-tez” və s. haqqında xəbər verilir, onlardan nümunələr gətirilir, üzərində təhlillər aparılır.
“Əmrahın sazı”ndan da çox deyilib. Lakin onun həm də “onlarca qoşma, təcnis, müxəmməs və ustadnamənin də müəllifi” olduğu təzə bilinir.
Ümumən 18 nəfər aşığın və söz şairinin sözündən, şeirindən nümunələr gətirilir, ərtafında fikir yürüdülür.

“Şairlər dünyanın söz allahıdı...” sərlövhəli fəsildə “yazılı ədəbiyyatın” nümunələri tədqiqata cəlb olunub. Bu “yazılı ədəbiyyat” dediyimiz Gürcüstanda yerli türklərin ana dilində mətbuat orqanlarının təsiri ilə bağlıdır. Tədqiqatçı da haqlı olaraq 20-ci illərdən bəri respublikada yaranan mətbuatın tarixini izləyir.
1960-cı ildə “Sovet Gürcüstanı” (indiki “Gürcüstan”) qəzetinin yenidən nəşrə başlaması ilə ədəbi bədii yazıların dərcinə imkan artır. Bu tədqiqatın başlıca obyekti də həmin dövrə mənsubdur.

Ədəbi material tədqiqatçıya janrlar üzrə hərəkət etməyə imkan vermişdir. Janrların daxilində isə müxtəlif portret-oçerk formasını seçmişdir. Bu formanın seçilməsində məqsəd hələ ilk qələm sınaqlarını dərc etdirənlərin özləri barədə də məlumat verməkdir. Onların həyatı və yazdıqlarının məziyyəti kiçik oçerklərlə təqdim olunur. Otuz nəfərdən çox şairin barəsində yazılan bu oçerkləri ümumi bir cəhət birləşdirir. O da budur ki, araşdırıcı həmin şairlərin (M.Bəxtiyarlı, D.Kərəm, Ə.Səngərli, R.Hacallı, Ə.Vüqarlı, M.Coşğun, N.Saraclı, S.Buta, S.Qaraçöp, A.Gorarxlı və b.) yazdıqlarının daha çox gözəgəlimli parçalarını göstərmək istəmişdir.

Eyni üsul kitabın “Borçalıda yaşayıb-yaradan nəsr ustaları” fəsilində də davam etdirilmişdir. Burada M.Muradov, V.Əliyev, H.Bayramov, Ə.İsmayıllı, Ə.Abbas, B.Oruclu, Z.Orxan və başqalarının həyat və yaradıcılıqlarından söhbət açılır.

“Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqid” fəslində Borçalıda yaşayıb-yaradan filoloq alimlərdən Ziya Borçalı, Mədəd Çobanov, Həmid Vəliyev, Valeh Hacıyev, Şurəddin Məmmədli, Mahmud Keşəli və başqalarının ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətləri kiçik oçerklərlə verilmişdir.

Kitabın “Qələm qılıncdan kəsərlidir” (Publisistika) sərlövhəli fəslində “Parçalanmış Borçalı” (Ş.Məmmədli), “Zaman, biz və kişiliyimiz” (R.Hüseynov), “Borçalı toponimləri” (Ç.Mədəd, Ç.Müşfiq) adlı üç tarixi, elmi-publisistik kitabın məziyyətlərindən söhbət açılır.

Borçalının qələm əhli gürcü ədəbi-ictimai mühitində fəaliyyət göstərdiklərindən onların yaradıcılığının müəyyən qismi tərcümə işinə yönəldilmişdir. “Dostluq carçıları-tərcümə ustaları” sərlövhəli fəslində S.Süleymanlı, Ə.Binnətoğlu, N.Yusifoğlu, E.Elsevər və b. tərcümələrinə münasibət bildirilir. Hər iki dilə qarşılıqlı tərcümə edən İmir Məmmədliyə xüsusi ümid bəslənilir.


Beləliklə, bütünlükdə Borçalının qələm əhli, söz ustaları ilə-el şairlərinin, nasirlərin, ədəbiyyatşünasların, publisistlərin, tərcüməçilərin yaradıcılıqları ilə tanış oluruq. Gənc ədəbiyyatşünas Müşfiq Çobanlı çalışmışdır ki, bölgədəki yaradıcılıq həvəskarlarının hamısını əhatə edə bilsin. Bu kütləvilik özünəməxsus tədqiqat işinin məziyəti kimi seçilir. Bu kitab, əminik ki, filoloq tələbələrin, aspirantların, müəllimlərin, tədqiqatçıların, bir sözlə, bütün borçalısevərlərin stolüstü kitabına çevriləcəkdir.

Və nəhayət, belə bir dəyərli kitabın işıqüzü görməsində etdiyi xeyirxahlıq üçün “Hidbor” şirkətinin prezidenti Hidayət Məmmədova bütün oxucular adından minnətdarlığımızı bildiririk.

Vəli Osmanlı,
filologiya elmləri doktoru.
"Təhsil" qəzeti,
16 avqust, 1995-ci il.


.