Mahirə Nağıqızının “İpək köynək” hekayəsində psixoloji və tərbiyəvi məqamlar

Mahirə Nağıqızı Azərbaycan ədəbiyyatının müasir nəsr ənənəsində özünəməxsus mövqe tutur. Onun yaradıcılığı həm dilin zənginliyi, həm də psixoloji dərinliyi ilə seçilir. Nağıqızının əsərlərində ailə, uşaqlıq xatirələri, təbiət müşahidəsi və ekoloji mühit mövzuları birləşərək oxucuya həm estetik, həm də emosional təcrübə təqdim edir. Müəllifin nəsri Azərbaycan ədəbiyyatında həm realist, həm də introspektiv yanaşmanın uğurlu nümunəsi kimi qiymətləndirilə bilər; o, gündəlik həyatın detallarını, insan və təbiət əlaqələrini elmi, psixoloji və bədii qatlarla təqdim edir.

“İpək köynək” hekayəsi müəllifin Azərbaycan ədəbiyyatında tutduğu əhəmiyyətli mövqeyin canlı nümunəsi kimi diqqət çəkir. Hekayədə həm uşaqlıq xatirələri, həm ailəvi bağlar, həm də təbiət müşahidəsinin psixoloji qatları ön plana çıxır. Bu əsər Mahirə Nağıqızının nəsrində keçmiş və indiki zamanın sintezi, insan və təbiət münasibətinin psixoloji təhlili və intergenerasional sevgi anlayışının nümayişidir.
Hekayə İzmir səfəri ilə başlayır və burada məkan həm vizual, həm də simvolik qatlarla təqdim olunur. Qəhrəmanın otel otağından dənizə baxışı və mehin sərinliyini hiss etməsi, eyni zamanda ipək köynək motivi, oxucuda nostalji və empatiya hissi yaradır:
“Otel otağının dənizə baxan balkonuna çıxanda sifətimə dəyən mehin sərinliyini hiss etdim… Sultan üçün söz verdiyim ipək köynəyi almaq istəyirdim.”
Bu səhnə müəllifin məkan vasitəsilə psixoloji dərinliyi oxucuya çatdırmaq strategiyasını nümayiş etdirir. Egey dənizinin təsviri, həmçinin emosional rezonans və bədii realizm baxımından hekayəyə universal dəyər əlavə edir.
Hekayədə İzmir şəhəri, palma və xurma ağacları, Egey dənizinin, Naxçıvanın vizual cazibəsi müəllifin psixoloji rahatlığını artırır. Bu təsvir nostalji və emosional keçid üçün funksional rol oynayır. Müəllif nəvəsi üçün ipək köynək axtararkən uşaqlıq xatirələri canlanır və psixoloji intergenerasional bağlılıq yaranır.
Hekayədə zaman və məkanın sintezi çox maraqlıdır. Belə ki, indiki zaman -İzmir səfəri və keçmiş -uşaqlıq xatirələri paralel təqdim olunur. Əsərin emosional qatında- keçmiş xatirələrin Egey dənizinin fonunda canlanması oxucuda nostalji və empatiya hissini yaradması təşkil edir.
Bayaq da qeyd etdiyimiz kimi, hekayənin başlanğıcında müəllif İzmirdə otelin eyvanından Egey dənizinə baxır. Dənizin sonsuzluğu, ulduzlu səma və mehin sərinliyi, müəllifin introspeksiyasını və uşaqlıq xatirələrinin canlanmasını stimullaşdırır. Əsərin sonu, yəni xəyallar isə qəhrəmanı Naxçıvana, Xalxala, uşaqlığa aparır
Hekayənin məkan anlayışına gəldikdə isə palma və xurma ağacları ilə dolu sahil, dənizin genişliyi və otelin vizual cazibəsi müəllifin psixoloji sakitliyini ifadə edir. Məkan həm də uşaqlıq xatirələrinə emosional keçid üçün kontekst rolunu oynayır.
Əsərin zaman anlayışı da çox diqqətə layiqdir. Müəllifin nəvəsi üçün ipək köynək axtarışı, keçmiş xatirələrlə sintez edilərək intergenerasional emosional əlaqə yaradır.
Hekayənin əsas hissəsi qəhrəmanın uşaqlıq xatirələrinə keçid edir. İpəkqurdlarının böyüməsini və tut yarpaqlarına olan marağı uşaqlığın təbii maraq və müşahidə qabiliyyətini nümayiş etdirir: “Balaca qurdların sürətlə böyüdüyünü və tut yarpaqlarına necə iştahla girişdiyini müşahidə edirdik.”
Bu epizodlar uşağın empatiya və diqqətini vurğulamaqla yanaşı, təbiət hadisələrinə elmi və analitik yanaşmanı göstərir. Uşaqlıq xatirələri hekayədə həm bioloji, həm də psixoloji inkişaf kontekstində təqdim olunur.
Hekayədə ipəkqurdlarının böyüməsi, rəng dəyişiklikləri və barama hazırlaması həm ekoloji mühitin tərkib hissəsi, həm də simvolik metafora kimi işlənmişdir: İpəkqurdlarının qida ehtiyacı, böyümə mərhələləri və barama toxunması uşaqlar üçün canlı bir mikro-ekosistem rolunu oynayır.
Müəllifin uşaqlıq xatirələrində ipəkqurdlarının böyüməsi, yemlənməsi və barama hazırlaması ekoloji mühit və canlı-nəzəri əlaqə baxımından təqdim olunur.
Belə ki, uşaqlar ipəkqurdlarının davranışlarını izləyir, onların ehtiyaclarına diqqət göstərirlər. Bu, əlbəttə ki təbiətə qarşı empatiya və öyrənmə bacarığı yaradır.
Ananın ipəkqurdları ilə davranışı, onların qorunması və inkişafını təmin etməsi mərhəmət və məsuliyyətin simvoludur. Bu, uşaqlarda etik və emosional dəyərlərin formalaşmasına xidmət edir.
Hekayədə maraqlı psixoloji emosioanal məqamlar da var. Belə ki, ana diqqətini qurdlar üzərinə yönəltdiyi zaman uşaqlarda əvvəl qısqanclıq yaranır, lakin sonradan bu empatiya və anlayışa çevrilir.
Ümumiyyətlə ananın təsviri hekayədə psixoloji təhlil baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir; onun zəhmətkeşliyi, halallığa önəm verməsi, hər kəsə təmənnasız xidmət göstərməsi və uşaqlara nümunəvi münasibəti psixoloji və emosional liderlik nümunəsidir.
Hekayədə ananın xarakteri diqqət və zəhmət simvolu kimi işlənmişdir. O, ipəkqurdlarının böyüməsinə xüsusi məsuliyyətlə yanaşır və mərhəmət göstərir:
“Anam bu asan olmayan işi təkbaşına başa çatdırdı… və bizi bütün vasitələrlə təhlükədən qorumağa çalışdı.” “Atam hamımızın xüsusi iştirakı ilə qablaşdırdığımız barama topalarını qəbul məntəqəsinə təhvil verdi. O, məntəqədən gələndə 780 kiloqram barama təhvil verdiyimizi bildirdi, hamımız bunu böyük hadisə kimi qarşılayıb bir-birimizi təbrik edəndə, gözüm qapının ağzındakı qaz sobasının üstündə poqquldayan qazanın qapağını qaldıran anama sataşdı. O, baş verənlərin ona aid olmadığı adamlar kimi, biş-düş işləri ilə məşğul idi.
Mənə elə gəlirdi, yoxsa doğrudan elə idi, bilmirəm, amma əmin olduğum həqiqət anamın baramaya müqəddəs bir şey kimi baxdığını deyirdi.”
Bu nümunələr müəllifin ana obrazı üzərindən zəhmət və diqqət motivlərini simvolik təmsil etməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Hekayədə ananın rolunun təqdimatı sosial psixologiya və etik dəyərlər perspektivindən də araşdırıla bilər.
Onu da qeyd edək ki, müəllifin xatirələrində ana sadəcə ailənin qayğıkeş üzvü deyil, həm də mənəvi dayağı, mənsub olduğu mədəniyyətin ən ali dəyərlərinin daşıyıcısıdır. Mahirə Nağıqızı ananı həyatın fırtınaları qarşısında sarsılmayan, övladlarını həm əxlaqi, həm də mənəvi cəhətdən formalaşdıran müqəddəs varlıq kimi təsvir edir. Onun zəhmətkeşliyi, fədakarlığı və sevgi dolu qayğısı oxucuda dərin hörmət hissi oyadır. Bu obraz oxucunu analara hörmət və minnətdarlıq göstərməyə, ailə bağlarının əhəmiyyətini dərk etməyə çağırır.
Eyni zamanda, müəllifin ana ilə bağlı xatirələri gənc nəslin milli-mənəvi köklərə bağlanmasının, ənənəvi dəyərlərin qorunmasının zəruriliyini vurğulayır. Ana obrazının müqəddəsliyi, onun həyat məktəbi kimi təqdim olunması tərbiyəvi baxımdan böyük təsir gücünə malikdir. Bu hekayələrdən öyrənilən əsas dərs odur ki, ana sadəcə ailənin dayağı deyil, həm də millətin mənəvi gücünün rəmzidir; onun şəfqəti və zəhməti insan xarakterinin formalaşmasında əvəzsizdir.
Ananın ipəkqurdlarının böyüməsini izləməsi və baramaların hazırlanması uşaqlar üçün psixoloji və etik təlim funksiyası daşıyır. Burada ananın mərhəmətli və zəhməti uşaqlara məhsuldarlıq və səbrin simvolunu öyrədir. Uşaqlar ananın hərəkətlərini müşahidə edərək etik və emosional davranış nümunəsi qazanır.
Burada maraqlı məqamlardan biri də odur ki, ipəkqurdlarının yetişməsi insan zəhməti və ailəvi bağlılıq ilə paralel qoyulur. Baramanın yaranması prosesi müəllif üçün həm nostalji, həm də estetik dəyər yaradır.
Ekoloji mühitə inteqrasiya da əsərdə mövcuddur. İpəkqurdlarının yetişdirilməsi ilə bağlı qaydalar və mərhələli proseslər uşaqlara təbiət və canlıların inkişafı haqqında dərin anlayış verir.
Müəllifin uşaqlıq müşahidəsində ipəkqurdlarının böyüməsi və barama istehsalına qatılması həyat və öyrənmə prosesinin metaforasıdır; uşaqlıq müşahidəsi psixoloji və intellektual inkişaf üçün təməl rol oynayır.
Hekayədəki şeirdə də müəllif nəvəsinə sevgisini və qoruyucu instinktini ifadə edir:
Köynəyin kətandımı,
Canına yatandımı...
Mən sənə qurban olsam,
Bu dünya batandımı...

Şeir sevgi, qayğı və nostalji hisslərini birləşdirir. İpək köynək zəhmət və ailəvi bağlılıq simvolu kimi çıxış edir. Şeirin psixoloji təsiri hekayənin tematik əsasını gücləndirir və müəllifin uşaqlıq xatirələri ilə indiki duyğular arasında emosional körpü yaradır.
Mahirə Nağıqızının “İpək köynək” hekayəsi Azərbaycan ədəbiyyatında həm milli, həm də universal psixoloji və emosional motivləri birləşdirən nümunəvi əsərlərdən biridir. Əsər uşaqlıq təcrübələri, təbiət müşahidəsi və səbrin simvolik təsviri baxımından diqqət çəkir.
Mahirə Naĝiqızının bədii nəsri həm milli, həm də beynəlxalq müstəvidə psixoloji tərbiyənin əhəmiyyətini özündə ehtiva edir. Hekayə Azərbaycan ədəbiyyatında uşaq təxəyyülü və təbiət müşahidəsi motivlərinin unikal təmsilçisi kimi qiymətləndirilə bilər.
Mahirə Nağıqızının avtobioqrafik hekayələri Azərbaycan ədəbiyyatında ailə dəyərlərinin, milli-mənəvi tərbiyənin və mənəvi irsin qorunmasının canlı nümunəsidir. Müəllif öz şəxsi xatirələrinə əsaslanaraq oxucunu təkcə fərdi həyat hekayəsi ilə deyil, həm də bütöv bir nəslin, bir dövrün düşüncə və yaşam tərzi ilə tanış edir. Bu baxımdan Mahirə Nağıqızının yaradıcılığı tərbiyəvi məzmun daşıyır, çünki burada ailə bağlarının möhkəmliyi, valideynə ehtiram və əməksevərlik oxuculara nümunəvi şəkildə çatdırılır.

Beləliklə, Mahirə Nağıqızının avtobioqrafik hekayəsi həm ədəbi, həm də pedaqoji baxımdan dəyərli nümunədir. O, ananın müqəddəsliyini ucaldaraq oxucunu ailə dəyərlərinə sədaqətə, fədakar əməyə və insanpərvərlik ruhuna səsləyir.

Doçent, doktor

Malahat Ramiz kızı
BABAYEVA

Turan.İnfo.Az-ın
redaktoru


.