"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 7

MƏDƏD ÇOBANOV

III. Məhəlli - kollektiv ləqəb. Bəzi tədqiqatlarda ləqəb­lə­rin üçüncü qrupu məhəlli - kollektiv ləqəb adlan­dırıl­mışdır. Bu qrup ləqəblərdə qohumluq, ailə və nəsil müna­sibətləri yox, məhəlli - ərazi birliyi əsas götürülür və bütöv bir kənd və ya qəsəbə, kəndin və ya qəsəbənin müəyyən hissəsi həmin ləqəblə adlanır. Belə ləqəblər, əsasən, ümu­mi məzmunlu sözlərlə ifadə olunur. Məsələn, aranda yaşa­yanlar dağ yerində yaşayanları ümumi şəkildə “Dağlı”, şə­hərlilər isə kənddə yaşayanları ümumi şəkildə “Çöllü” ad­landırırlar. Həmçinin, bir kəndin sakinləri onlara tanış ol­ma­­yan başqa bir kəndin sakinlərini həmin kəndin və ya qəsəbənin adı ilə adlan­dırırlar. Belə hallarda ləqəblər, əsa­sən, cəm şəkildə işlənir. Mə­sələn, Kəpənəkçilər, Qoçulular, Mığırlılar, Saraclılar, Də­mirlilər, Bəytəkərlilər, Səfəvilər, Dəllərlilər, Candar­lılar və s.
Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin xüsusi və ümumi olmasını nəzərə alaraq, ləqəbləri də xüsusi və ümumi olmaqla iki qrupa bölmək təşəbbüsü də olmuşdur. Müəllif xüsusi ləqəb adı altında (Cücü Rza, Niçevo Nəcəf) fərdi -şəx­si ləqəbləri; ümumi ləqəb adı altında isə (Şələmənni Şi­rin) ailəvi - rəsmi və məhəlli kollektiv ləqəbləri nəzərdə tutul­muşdur.
Məhəlli - kollektiv ləqəblərdə coğrafi mövqe və etno-nim əsas olur: Aşağı məhəllə, Yuxarı məhəllə, Cırtdanlar məhəl­ləsi, Tüllər məhəlləsi, Coculular məhəlləsi və s.
Görkəmli tarixi nəsr ustası və alim Əzizə Cəfərzadə “Aləm­də səsim var mənim” əsərində Şamaxı şəhərində olan Məhəlli - bazarlarının adını çəkir: Baqqalbazar, Dər-zi­bazar, Xarratbazar, Başmaqçıbazar, Gürzəbazar və s.
Ləqəblər indi də daim yaranır və çoxalır, ancaq onların işlənmə dərəcəsi azalır. Bunun da əsas səbəbi, hər şeydən əvvəl, ünsiyyət zamanı hər bir fərdi adı və familiyası ilə ad­lanması və çağırılmasıdır. Digər tərəfdən, bu və ya digər şəxsin qüsur və nöqsanlarının üzü­nə deyilməsi mədəniy­yət­sizlikdir və bu çox vaxt təhqir kimi özünü biruzə verir. Şüb­həsiz, xalqın mədəni səviy­yəsi artdıqca, ləqəblərin də sayı azalacaqdır.
Buraya kimi deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, şəxs adı ömürlükdür, hər yerdə familiya ilə bərabər rəs­miləşdirilir; ləqəb məhdud dairədə (ailədə, küçədə, kənd­də) işlənir və heç bir rəsmi sənəddə qeydə alınmır; şəxsi - fərdi ləqəb müvəqqəti, ailəvi - nəsli və məhəlli -kol­lek­tiv lə­qəb isə, nisbətən uzun ömürlüdür, bir neçə nə­sil ya­şaya bilir; şəxs adından ata adı və familiya düzəl­diyi halda, ləqəblərdə bu xüsusiyyət yoxdur: ad, familiya və tə­xəllüs müstəqil işləndiyi halda, ləqəb müstəqil işlənmir; ad­lar bu və ya digər şəxsə müraciət etmək, hör­mət, ehti­ram və yük­sək mədəniyyət hesab olunduğu halda, ləqəblə müra­ciət etmək ona gülmək, lağ etmək, onu ələ salmaq və mə­də­niy­yətsizlik hesab olunur; ad bu və ya digər şəxsi ad­landır­ma­ğa xidmət etdiyi halda, ləqəb ad­daşları bir-birin­dən fərq­ləndirməyə xidmət edir; ad ünsiy­yət zamanı və bədii əsər­lərdə personajların bir-birinə müraciəti mə­qa­mın­da müsbət keyfiyyətlərə malik olduğu halda, lə­qəb­lər­də bu keyfiy­yətlərlə yanaşı, mənfi keyfiy­yətlər də özü­nü biruzə verir.



VII FƏSİL

ANTROPONİMLƏRİN
FORMALAŞMASININ ƏSASLARI

Dilçiliyin sözlərin və ifadələrin mənalarından, onların in­kişafı və dəyişməsindən bəhs edən şöbəsi semasiologiya və ya semantika adlanır. Başqa sözlə desək, semasiologiya leksik mənanın dəqiqləşdirilməsi, sözlərin məna qrupla­rı­nın müəyyənləşdirilməsi qanunauyğunluqları ilə yaxın­dan məşğul olur. Bu mənada da dilimizdəki xüsusi adların tə­şək­külü, inkişafı və müəyyənləşdirilməsi məsələləri ilə əla­­­­qədar olaraq, onların ifadə etdiyi mənanın da öyrə­nil­mə­si ön plana çəkilməlidir. “Söz və onun mənaları müx­təlif qruplarda birləşir və bu birləşmə oxşarlığa və ya mə­naya əsaslanır”. Bu mülahizəni eynilə xüsusi adlara, o cüm­­lədən də, antroponimlərə aid etmək olar. Çünki hər bir antroponim də bu və ya digər məna əsasında təşəkkül tapır.
Dilin əsas lüğət fonduna və ya lüğət tərkibinə daxil olan hər bir söz müəyyən mənaya malik olduğu kimi, dilin lü­ğət tərkibində də geniş bir lay təşkil edən xüsusi adlar, o cüm­lədən də, antroponimlər ifadə etdiyi bu və ya digər mə­na əsasında formalaşmışdır. Bu baxımdan, antropo­nim­lə­rin leksik-semantik qruplarının, onların təbiətinin və mə­na əsasının tədqiqi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki hər bir dildə ünsiyyət prosesində antroponimlərin hər an işlə­dil­məsi obyektin həqiqətlər, obyektiv münasibətlərlə bağ­lı­dır. Əlbəttə, antroponimlərsiz gündəlik ünsiyyəti ağıl­la gə­­tir­mək olmaz. Lakin ünsiyyət prosesində antroponim üçün qrammatik quruluş yox, onun ifadə etdiyi məna ça­ları əsas götürülür. Məhz buna görə də, Azərbaycan şəxs ad­­larının da kişi və qadın adlarına bölünməsi onların məna əsası ilə əlaqədar olmuşdur. Məsələn: Qazan, Beyrək, Bu­ğac, Aslan, Ziya, Mətanət kişilərə; Ceyran, Gözəl, Göy­çək, La­lə, Çiçək, Yasəmən, Reyhan, Ulduz, Günəş qa­­dın­­lara ve­rilən adlardır. Göründüyü kimi, yuxarıdakı bi­rinci qrup ad­larda igidlik, qəhrəmanlıq, cəsurluq, cəsa­rətlik, anlayış­ları; ikinci qrup adlarda isə gözəllik, zəriflik, incəlik, ətir­lilik, par­laqlıq anlayışları öz əksini tapmışdır. Antropo­nimlərin qruplaşdırılması da bilavasitə onların mənası ilə bağlı ol­muş­dur. Deməli, antroponimləri məna anlayışın­dan kə­nar­da düşünmək olmaz.
Azərbaycan antroponimlərinin sistemi onların hər bi­rin­də və ya hər bir qrupunda leksik mənanın əsas tiplərini, on­­ların leksik-semantik bölgülərinin araşdırılması üçün ge­­niş imkan açır. Bu mənada, antroponimiya bu və ya di­gər dildə sadəcə olaraq, şəxs adlarının toplusu deyil, bir-bi­rilə qarşılıqlı əlaqəsi olan dil faktlarının təşəkkül tapmış müəy­yən sistemidir. Həmin sistemə əsas (şəxs adı, ata adı, familiya) və köməkçi (təxəllüs, ləqəb) adlar daxildir. Ant­ro­ponimik sistem öz ifadəsini ayrı-ayrı şəxslərə verilən ey­ni və ya müxtəlif adların daşıdığı mənalarda tapır. De­məli, müxtəlif leksik-semantik qruplarda toplanan antro­ponim­lər bir-birilə, əsasan, məna və məzmun cəhətdən uy­ğun gə­lir. Belə qruplarda antroponimlərin bir-birilə sabit­ləş­miş əla­­qə münasibətləri və bir-birini tamamlayan dil ünsürləri öz əksini tapır. Antroponimik sistemdə bir tərəf­dən dil fakt­­­­larının formaca təşkili, digər tərəfdən isə məz­munca ta­mamlanması prosesi gedir. Başqa sözlə desək, hər bir ant­roponimdə həm zahiri cəhət (fonetik səslənmə), həm də daxili cəhət (məna və məzmun) qarşılıqlı surətdə bir-birini tamamlayır. Lakin semantikada ikinci cəhət, yəni məna ön cərgəyə keçir. Ona görə də, antroponimlərdə də fonetik səs­­lənmə, mənaca bütövlük və anlaşıqlıq, müstəqil­lik, sa­bit­lik, ahəngdarlıq, sabit vur­ğu­luq və s. xüsusiyyət­lər ol­ma­lı­dır. Bütün bunlar antropo­nim­lərin maddi inkişafı (ye­ni antroponimlərin yaranması, köhnə­lərin - məzmun­suz­ların is­ti­fadədən qalması), antropo­nim­lərin fonetik in­ki­şafı (bir antroponimdən digərinin yaradıl­ması - Ulduz-Ulduzə, Ay­nur-Aynurə), antroponimlə­rin se­man­tik inki-şafı (kişi və qadın üçün müştərək və ey­niköklü adların yaranması) və s. özünü büruzə verir.
Əlbəttə, antroponimik sistemdə ayrı-ayrı nitq hissələ­ri­nə aid olan ümumişlək sözlər əsasında düzələn antropo­nim­­lərin də qruplaşdırılması onların istifadə etdiyi məna ilə bağ­lı olmuşdur.
Bütün Dünya xalqlarının antroponimiyasında olduğu ki­mi, Azərbaycan antroponimlərinin bazası məna və məz­munca rəngarəng və müxtəlif ümumişlək sözlərdən ibarət­dir. “Cəmiyyət və kainata aid əşya, hadisə, əlamət və s. an­layışların adını bildirib, dildə çox işlənən sözlərə ümu­miş­lək söz deyilir”. “Ümumişlək leksikaya real varlığın ən geniş anlayışlarını bildirən sözlər daxildir”.
Hamı tərəfindən eyni dərəcədə və eyni mənada başa dü­şülən belə sözlər Azərbaycan antroponimlərinin yaran­ması üçün əsas baza təşkil edir. Məsələn:

Can verib yüz minnət ilə almışam,
Göndərirəm səni yarə, şamama!
Təzə tağdan üzülübsən, oxşarsan
Yarın qoynundakı narə, şamama!

Ey süsən-sünbülüm, al zənaxdanlım,
Qurban olsun lalə, gül ilən sana,
Bu neçə gündür ki, səndən ayrıyam,
Sanasan həsrətəm il ilə sana!

Canın sədəfdir, dişlərin inci,
Sanasan ağızın püstədir, ay qız!
Xumar gözlərini sevəndən bəri,
Dərdə düşüb canım xəstədir, ay qız!

Yayıldı şöhrəti Azərbaycana,
Şad olub sevindi düzlər, yamaclar.
Adını nəğməylə saldı dastana,
Muğan çöllərində ötən turaclar...

Yoxsa, o saf məhəbbətdən
O könüldən, o ülfətdən,
Dövranınmı üzü döndü?
Qərib-qərib tək dayanma,
O dilbərin həsrətinə.
Ey göyərçin, çox da yanma!
Can evinin mehtərinə!

Aldı qucağına məni şəhərlər,
O həsrət qaldığım şehli səhərlər.


Bahar! Gəl, demə ki, qanım soyuqdur,
Mənim də qəlbimdə əməllərim var...
Kim deyir, sevginin mənası yoxdur?
Gözlə, qırılmasın ortada ilqar,
Mənim də qəlbimdə əməllərim var.

Bir məsəl qalmışdır ata-babadan:
Uçarda turacdır, qaçarda ceyran.
Bir mən deyiləm ki, hüsnünə heyran,
Şöhrətin yayılıb hər yana, cayran!

Yazın növbarısan bizim diyarda,
Qıvrım tellərini sana, bənövşə!
Mən səni sevmişəm bir ilk baharda,
Könlümü vermişəm sana, bənövşə!
(S.Vurğun)

Mən etibar edib o nigarın vəfasına,
Düşdüm məhəbbətin dolaşıq macərasına.

Canan! İlk baharım sən olmasaydın,
Vəfalı nigarım sən olmasaydın,
Külli-ixtiyarım sən olmasaydın,
Gözəllər talayıb çapardı məni!
(S.Rüstəm)

Açardım bufeti tələm-tələsik,
Səhərlər gizlicə qalxıb yerimdən.
Vurulub şəkərin şirinliyinə,
Onsuz keçinməzdim uşaqlıqda mən.
(H.Arif)

Klassik və müasir Azərbaycan poeziyasından gətirilmiş yu­xarıdakı parçalarda işlənən şamama, süsən, püstə, bə­növşə, lalə, gül, sünbül, turac, göyərçin, ceyran; sədəf, inci, ucar, qumaş, mə­həbbət, könül, ilqar, tellər; vəfa, vəfalı, ca­mal, şöhrət, etibar, gözəl, şəkər, şirin, ülfət, xumar, dil­bər, hüsn, heyran, bahar, növbahar, səhər, həsrət, nigar, qur­ban, qərib kimi sözlərin ha­mısı dilimizdə çox yayılmış ümum­işlək sözlərdəndir. Çün­ki bu qrup sözlər Azərbaycan di­lində danışanların hamısı üçün eyni dərəcədə aydındır. Bu qrup sözlər, yəni “formasında heç bir dəyişiklik edil­mədən xüsusi ad kimi işlənən ümumi ad”lar apelyativ ad he­sab olunur.
Ümumişlək sözlər dilimizin lüğət tərkibinin əsas hissə­sini təşkil edir və onlar maddi varlığa, eləcə də insan fəa­liy­yətinin bütün sahələrinə aid olaraq, ən zəruri müx­təlif həyati anlayışları özündə əks etdirir. Dilimizin bütün üs­lub­larında (bədii, elmi, publisistik, rəsmi, epistolyar) işlə­nə bilən ümumişlək sözlər nitqdə fikrin aydınlığı və ahəngdarlığı ilə fərqlənir. Odur ki, lüğət tərkibinin ən qə­dim və ən sabit hissəsi olan bu leksika dilimizin bütün üs­lublarında - danışıq-məişət, işgüzar, elmi, texniki, bədii-ge­niş şəkildə işlənmə ixtiyarına malikdir. Həmin söz-lərin müəyyən hissəsi danışığın və ya nitqin gedişi şəraitində yüksək vurğu və avazla deyilir. Bu da həmin sözlərin yeni məna kəsb etməsinə səbəb olur.
Beləliklə də, dilimizdəki ümumişlək sözlərdən insan ad­ları-antroponimlər əmələ gəlir. Başqa sözlə desək, hamının başa düşdüyü, mənasını dəqiq şəkildə anladığı müstəqil mə­nalı adi sözlərdən antroponimlər yaradılır. Müasir vali­deynlər də hər gün bir-biri ilə ünsiyyətdə olduqları və ulu babalarının zəngin irs qoyduğu doğma dillərindəki ayrı-ayrı sözləri mənalandıraraq, öz uşaqlarına yeni-yeni adlar verirlər: Bənövşə, Lalə, Gül, Şamama, Püstə, Sünbül, Tu­rac, Ceyran, Göyərçin, Sədəf, İnci, Qumaş, Məhəbbət, Kö­nül, İlqar, Tellər, Vəfa, Vəfalı, Camal, Şöhrət, Etibar, Gö­zəl, Şirin, Xumar, Ülfət, Dilbər, Hüsniyyə, Heyran, Bahar, Səhər, Həsrət, Şəkər, Nigar, Qurban, Dastan və s.
Ümumişlək sözlər əsasında formalaşan yuxarıdakı ad­lardan Qərib, Vəfa və, Şirin antroponimləri “qərib, vəfa və şirin” sifətlərinin, Qurban, Həsrət və Heyran antro­po­nimləri isə “qurban olmaq, həsrət qalmaz (olmaz), heyran olmaq (qalmaq)” felinin semantik konversiya cəhətdən substantivləşməsi nəticəsində yaranmışdır.
Yuxarıdakı nümunələrdən göründüyü kimi, antro-po­nim­lər həyat və məişətin bu və ya digər sahəsini əks et­dirən sözlər əsasında formalaşaraq, tarix boyu ünsiyyət za­manı xalqımıza xidmət etmişdir.
Azərbaycan antroponimləri üzərində müşahidə apa-rar­­­kən məlum olur ki, onlar ümumişlək sözlər əsasında müx­­təlif nitq hissələrindən yaranmışdır. Nitq hissələri əsa­sında əmələ gəlməsinə görə, antroponimləri iki qrupa böl­mək olar:
1. İsimlər əsasında formalaşan antroponimlər. Bu qrup antroponimlər, əsas etibarilə, ümumi adların xüsusi adlara və yaxud insan adlarına çevrilməsi ilə əmələ gəlir. Mə­sə­lən, dilimizdə floralar aləminin bu və ya digər üz­vünün ümu­mi adını bildirən şamama, süsən, çiçək; zoonim­­lərin müəyyən növünün adını bildirən tovuz, maral, ceyran, la­çın; kosmonimlərin bu və ya digər konkret əşyanın adını bildirən yaqut, sədəf, almas, gümüş və s. ümumi adlar əsa­sında xüsusi şəxs adları formalaşmışdır; Şamama, Sü­sən, Çiçək, Tovuz, Maral, Ceyran, Laçın, Ulduz, Yaqut, Sə­dəf, Almas, Gümüş və s.
Azərbaycan antroponimiyasında bir qrup şəxs adına təsadüf olunur ki, onlar başqa dillərdən alınmış ümumi söz əsasında təşəkkül tapmışdır. Məsələn, ərəb dilində qiy­mətli daş mənasını ifadə edən “Həcər”və gözəl mənasını bildirən”Həsən” sözləri dilimizə keçdikdən sonra şəxs ad­la­rının formalaşması üçün əsas olmuşdur. Demək olar ki, Orta əsrlərdən bu günə kimi, Azərbaycan antro­ponimləri sı­rasında qadınlara verilən Həcər və kişilərə verilən Həsən adları fəal şəkildə işlənməkdədir.
2. Ayrı-ayrı nitq hissələrinin konversiyası əsasında for­ma­­laşan antroponimlər. Dilçiliyin söz yaradıcılığı sa-hə­sində geniş şəkildə yayılmış olan konversiya, yəni “sö­zün bir nitq hissəsindən başqasına keçməsi” hadisəsi dili­miz­də antroponimlərin yaranması üçün də əsas vasitə ol­muş­­dur. Konversiya söz yaradıcılığı üsullarından biri olan lek­sik-qrammatik hadisə kimi dilçilikdə az-çox öyrə­nilsə də, onun antroponimika sahəsindəki rolu, demək olar ki, ayrı­lıqda xüsusi tədqiqat obyekti olmamışdır. Müx­təlif rayon­lardan və mətbu ədəbiyyatdan topladığımız on min­dən çox antroponim lüğəti üzərində tədqiqat aparar­kən, belə bir nəticəyə gəldik ki, antroponimlərin təşəkkülündə kon­ver­siya aparıcı rola malikdir.
“Semantik konversiya müəyyən bir nitq hissəsinə da­xil olan sözün həmin nitq hissəsi ilə bütün semantik və qram­matik əlaqələrini itirərək, yeni bir nitq hissəsinə keç­məsini nəzərdə tutur. Semantik konversiya, demək olar ki, ta­ma­milə onomastika sahəsinə aid olub, daha çox xüsusi isim­lərdə özünü göstərir”. Yuxarıda qeyd olu­nanlardan gö­­ründüyü kimi, semantik konversiya substan­tivləşmə və ya isimləşmə ilə yaxından bağlıdır. Azərbay­can dilində isə nitq hissələrindən sifət və fellərin semantik cəhətdən subs­tantivləşməsi daha çox yayılmışdır. Bunları nəzərə ala­raq, Azərbaycan antroponimiyasında sözlərin konver­siyası yo­lu ilə düzələn antroponimləri iki qrupa bölmək olar:
a) Sifətlərin sema­ntik cəhətdən substantivləşmə­si yolu ilə düzələn antroponimlər. Substantivləşmə yolu ilə düzə­lən bu qrup adlar xalqımız arasında həm kişilərə, həm də qa­dınlara verilir.
Kişi adları: Balaca, Bəxtiyar, Qara, Sarı, Əziz, Lə­tif və s.
Qadın adları: Ağca, Ballı, Gözəl, Göyçək, Qəşəng, Yax­­şı və s.


b) Fellərin semantik cəhətdən substantivləşməsi yolu ilə düzələn antroponimlər. Xalqımız arasında geniş yayılmış bu adlar həm kişilərə, həm də qadınlara verilir.
Kişi adları: Anar, Qorxmaz, Dönməz, Dönüş,Yaşar və s.
Qadın adları: Yetər, Gülər, Sevər, Sevil, Sevinc, Sevda və s.
v) Zərflərin semantik cəhətdən substantivləşməsi yolu ilə düzələn antroponimlər: Səhər, İlkin, Gündüz və s.
q) Sayların semantik cəhətdən substantivləşməsi yolu ilə düzələn antroponimlər: Vahid, Bircə, Bircəxanım, Bircə­gül və s.
ğ) Nidaların semantik cəhətdən substantivləşməsi yolu ilə düzələn antroponimlər: Afərin, İnşaallah, Maşallah (əl­bəttə, bu qrup adların yaşadılması məqsədəuyğun deyil).
Buraya kimi deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, vaxtilə, hələ, azərbaycalılar arasında familiya kütləvi şəkil­də yaranmamışdan əvvəl (XIX əsrin ikinci yarısına qədər) təxəllüslər, bir növ, familiyanın funksiyasını yerinə yetir­miş­dir. Buna görə də, Azərbaycan antropo-nimiya­sında fa­miliyanın Orta əsrlərdə yaradılmasına, bəlkə, heç ehtiyac da olmamışdır. Xalqımız arasında familiya kütləvi şəkildə qəbul edildikdən sonra (XX əsrin birinci rübündən sonra) təxəllüslərin işlənmə miqyası əvvəlki dövrlərə nisbətən mü­­qayisəedilməz dərəcədə azalmışdır.

ANTROPONİMLƏRİN SEMANTİK QRUPLARI

Tarixən xalqımızın ictimai həyatında baş verən bütün hadisələr, inkişaf və dəyişikliklər dilimizin lüğət tərki­bin­də olduğu kimi, onun antroponimik layında da bu və ya di­gər cəhətdən öz əksini tapmışdır. Zəngin və rəngarəng xü­susiyyətlərə malik olan müasir Azərbaycan antropo­nim­lə­rini semantik cəhətdən aşağıdakı qruplara bölmək olar.
1. Toponimlər əsasında düzələn antroponimlər. Azər­bay­­can antroponimiyasında toponimlər əsasında düzələn antroponimlər geniş yayılmışdır. Bu da, şübhəsiz ki, bu və ya digər coğrafi mövqedə, ərazidə yaşayan qəbilə, tayfa və xalqın tarixən yaşadığı, boya-başa çatdığı ərazinin - Və­tənin şöhrətləndirilməsi və bəzi mikrotoponimlərin zi­yarətgaha çevrilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Çünki “Və­tən bütün xalqlar üçün müqəddəsdir. Vətənin məhəbbəti in­san­­ların qəlbində, adı dilindədir”. Klassik şairimiz Ab­bas Səh­­hət demişkən:

Vətəni sevməyən insan olmaz,
Olsa, ol şəxsdə vicdan olmaz.

Vətən məfhumu hər bir xalqın dilində öz doğma sözləri ilə ifadə olunur. Başı daim ağ çalmalı uca dağlar, ucsuz-bu­caqsız geniş düzənliklər, şır-şır axan büllur çaylar və də­rin dərələr, gümüş kimi parlayan mavi dənizlər və göllər, gecələr hər yana nur saçan elektrik lampalı şəhərlər, kənd­lər, hər kəsin yandırdığı çil-çıraq da, od-ocaq da vətəndir, Və­tənin bir parçasıdır. Vətənin də, onun hər bir parçasının da dilimizdə öz adı vardır. Belə adları bildirən sözlərə ono­malogiyada toponimlər deyilir. “Onları Vətən sözləri (Vətən parçalarının adları -M.Ç.) adlandırmaq da olardı... Yer adları - Vətən sözləri torpağın köksündə xalqın tari­xi­nin canlı izləridir”. Xalq da, hələ, lap qədim zaman­lar­­­dan öz Vətənini, onun ayrı-ayrı parçalarını şöhrət­lən­dir­mək və nəsillərin qəlbində yaşatmaq məqsə­dilə ayrı-ayrı to­ponimləri və ya yer adlarını öz övladlarına şəxs adı kimi qoymuşdur. Bu qrup antroponimlərə qədim zaman­lardan təsadüf etmək olur. Məsələn, Oğuzun oğlanlarından biri­nin adı Tağ (Dağ) olmuşdur. Öz obyektinin müxtə­lifliyi və zənginliyi ilə əlaqədar olaraq, toponimlər müxtəlif ol­duğu kimi, onların adları əsasında düzələn antroponimlər də müxtəlif və rəngarəngdir. Həmin qrup antroponimlər həm kişilərə, həm də qadınlara verilir.
a) Ölkə adları bildirən toponimlər əsasında düzələn ant­roponimlər. Bu qrup antroponimlər, əsasən, kişilərə ve­rilir: Qafqaz, Dağıstan, Gürcüstan, Altay, Misir və s.

Bu qrup kişi adlarına Qazax antroponimiyasında da rast gəlirik. Azərbaycan toponimi əsasında qazaxlarda antropo­nim düzəlmişdir. Qazax sovet rejissoru, xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Mambetov Azərbaycan Mədi oğlu. Burada “Azərbaycan” şəxs adı kimi qəbul edilmişdir.
b) Oykonimlər, yəni yaşayış məntəqələrinin adlarını bil-dirən toponimlər əsasında düzələn antroponimlər. Məlum-dur ki, oykonimlər - yaşayış məntəqələri də əhalisi­nin sa-yına, məşğuliyyətinə, mədəni-məişətinin inkişafına görə müxtəlif olur. Bu nöqteyi-nəzərdən oykonimlər iki qru­pa bölünür: astionimlər (şəhər adları) və komonimlər (kənd adları). Astionimlər, yəni şəhər adlarını bildirən sözlər əsa­sında düzələn adlar həm kişilərə, həm də qadın­lara verilir:
Kişi adları: Qubad, Tehran, Təbriz, Gəncə, Tiflis və s. Gür­cüstanın Saqareco rayonunun Lənbəli kəndində Qa-zax antroponiminə də təsadüf olunur.
Qadın adları: Şamaxı, Quba, Qahirə, Afina, Firuzə, Fər­­­qanə, Adıgün, Tovuz, Dilman, Bakı, Şəki və s. Bağdad və Tehran adları müştərək olaraq, həm kişilərə, həm də qadınlara verilir.
v) Oronimlər və ya dağ adlarından düzələn antropo­nim­lər: Qoşqar, Savalan, Elbrus və s.
b) Qitə və böyük bir ərazinin adını bildirən sözlər əsa­sında düzələn adlar: Asya, Turan, Turğay və s.
Toponimlər əsasında düzələn adlara tatar və başqırd ant­roponimiyasında da geniş şəkildə rast gəlmək olur. Mə­sələn, tatarlar oğlana Marsel, başqırdlar isə Amur, Elb­rus, Pamir, Baykal, Kuzbas; qızlara isə Elba, Qrenada, Si­ciliya, Sır-Dərya, Madrid, Aziya kimi adlar qoyurlar.
2. Coğrafi adlar əsasında düzələn antroponimlər. Azər­baycan antroponimiyasında bir qrup şəxs adlarına təsadüf edilir ki, onlar coğrafi terminlər əsasında formalaşır. Bu qəbildən olan adlar həm kişilərə, həm də qadınlara verilir.
Kişi adları: Dağlar, Sahil, Zirvə, Üfüq, Sərhəd, Yayla, Səh­ra, Miqyas, Mail, Mühit, Orman və s.
Qadın adları: Sahilə, Məsmə (bənd), Mənzərə, Dəhanə, Şəlalə, Dalğa, Mənbə, Mülayim, Xəzan, Çəmən, Səviyyə, Mənsəb, Şərqiyyə və s.
Coğrafi terminlərlə keçmişdə vəzifə bildirən bəy, xan, vəzir sözünün birləşməsindən də mürəkkəb antroponimlər düzəlirdi: Aranbəy, Aranxan, Çəmənzər və s.
3. Etnonimlər əsasında düzələn antroponimlər. Azər-bay­­­can antroponimiyasına daxil olan xüsusi şəxs bildirən ad­ların bəzisi etnonimlər əsasında düzəlmişdir. Tarix-dən məlumdur ki, Azərbaycanda onlarla türkdilli qəbilə və tay­falar yaşamışdır. “...Qədim alban tayfaları birləş­mə­sində 26 qəbilə olmuşdur və bir çox tarixçilər göstərir ki, bun­la­rın hərəsinin özünəməxsus dili olmuşdur. Güman etmək olar ki, bunların dilləri də bir-birinə qohum dillər olmuş­dur”. Sonralar ayrı-ayrı qəbilə və tayfalar xalq ha­lında bir­­ləşir. Həmin qəbilənin üzvləri öz övladlarına daxil ol­duq­ları qəbilə və tayfanın adını qoyurlar. Deməli, “xal­qın şərəfinə adqoyma adəti çox qədimdir”. Beləliklə də, et­nonimlər əsasında antroponimlər düzəlir. Etnonimlər əsa­sın­da düzələn antroponimlərə, demək olar ki, azərbay­can­lılar yaşayan hər bir kənddə və şəhərdə rast gəlmək olar. Məsələn, Azərbaycan antroponimiyasında həm xü­su­si şəxs adı, həm də təxəllüs kimi geniş yayılmış Sabir ant­roponimi bilavasitə Albaniyada yaşayan Sabir tayfa-sının adı ilə əlaqədardır. Əfşar və Əfşan antro­po­nimləri Əfşar qəbi­lə­si­nin, Qaytağı - qaytağı qəbi­ləsinin, Qacar antro­ponimi isə Qacar qəbiləsinin, adı ilə bağlıdır. Mu­ğan antro­ponimi (toponimi) isə Heredotun qeyd etdiyi kimi, qədim midi­ya­lılardan olan “muğ” və yaxud “mağ” qəbi­ləsinin adı ilə əla­qədardır. Özbək antroponimi isə özbək etnomiki ilə əlaqədar olaraq meydana gəlmişdir. XIII əsr Eldəgiz hökm­­darı Məmməd Cahan pəhləvanın oğ­lu­nun adı Özbək olubdur. Xəzər antroponimi isə qədim zaman­lardan Xəzər dənizinin şimal-qərb sahillərində yaşa­yan xas//ğas tayfa­sının adı ilə əlaqədar olaraq yaran­mış­dır. “Kitabi-Dədə Qor­­qud” dastanının qəhrəman­larından biri­nin adı Uşun Qoca antroponimi də uşun etnonimi əsa­sında düzəl­miş­dir. Qaşqay antropo-nimi də Azərbaycan xal­qının soy­kökündə duran və adı era­mızdan əvvəl 1345-1320-ci illər­də mənbələrdə qeyd olunan qaşqay etnonimi ilə bağlıdır.
Azərbaycan və eləcə də, türkdilli xalqların antropo­nimi­ya­sında xalqın, qəbilənin şərəfinə adqoyma ənənələri lap qədimlərə gedib çıxır. Qədim türk yazılı abidələrinin dili­nə nəzər saldlqda bir sıra qəbilə və tayfalarla yanaşı, “ağ­rular” (“ağrular ölkəsi”, “ağru dili” ifadələrinə) etnoni­minə də təsadüf edirik. XI əsr alimi-filoloqu M.Kaş­ğarinin “Di­vani lüğət-it-türk” əsərində də ağruların türk tayfala-rın­dan olduğu aydınlaşır. Tədqiqat əsərlərində ağru etno­nimi­nin adı­na VIII əsrdən təsadüf edilir. Sonralar ağru etnoni­min­dən həm etnotoponim, həm də etnoantroponim əmələ gəl­mişdir. Ağru etnonimi əsasında əmələ gələn to­po­­nimə 732-ci ildə yazılmış Bilgə xan abidəsində təsa­düf edilir: “Ekinti anta Arğuda sünüşdüm” (ikinci dəfə Arğuda dö­yüş­düm).
Arğu etnonimi şəxs adının düzəlməsi üçün də əsas ol­muş­dur. Bu etnonim, həmin qəbilənin üzvlərindən birinə ve­rilmiş və tarixən qadın adını bildirmişdir. Məsələn, Hü­lakü xanın böyük oğlu Timur Bukanın ikinci arvadı Arğun Təkin arğunan nəslinə mənsub idi. Türk alimi Köp­rü­lü­zadə guman edir ki, “Divani-hikmət” əsərinin müəllifi Əh­­məd Yasəni (XI-XII əsrlər) də ağru tayfasın­dan imiş.
Azərbaycan, eləcə də, türkdilli xalqların antroponimiya­sında oğuz, səlcuq, qıpçaq və s. etnonimlər şəxs adlarında işləndiyi kimi, Arğun da Orta əsrlərdə ayrı-ayrı adamlara verilən ad kimi geniş yayılmışdır. Ugedey xanın nəticə-lərindən biri Arğun (Uruk Timu­run oğlu), Hülakü xanın oğlanlarından biri Arğun xan olmuş və Əmir Arğun-əkə (XIII əsr) adı ilə tanınmış sərkərdə olmuşdur.
Türkdilli tayfalardan bir də qaramanlı tayfası olubdur. Qaramanlılar XIII əsrin birinci yarısında monqolların isti­laları dövründə Orta Asiyadan Azərbaycana gəlmiş və bir qrupu burada məskənləşmişdir.
Başqa türkdilli tayfalarla birlikdə qaramanlılar da Azər­baycan xalqının etnogenezində iştirak etmişlər. Bu tay­fanın üzvləri də öz tayfalarının adını şöhrətləndirmək məq­sədilə övladlarını mənsub olduqları tayfanın adı ilə ad­lan­dırmışlar. Məsələn, XV əsrin birinci yarısında “Qara­qo­yunlu Qara Yusifin qoşun başçılarından birinin adı Qa­ra­man olmuşdur”. Müasir antroponimiyamızda işlənən Də­­­mirçi, Əhməd, Muradxan adları da dəmirçi, Əhmədli və Mu­radxanlı etnonimləri ilə əlaqədardır.
XV-XVI əsrlərdə Səfəvilərin hakimiyyəti ələ alma-sın­da və vahid Azərbaycan dövlətinin qurulmasında yaxın-dan iştirak edən qəbilələrdən bəhs edərkən Əhməd Kəsrəvi yazır: “Səfəvilər türk ellərindən idilər. Şah İsmayıl ayağa qalxdıqda Ustaclu, Şamlu, Təkəli, Varsaq, Rumlu, Zülqə­dər, Əşrəf, Qacar ellərindən başqa Azərbaycanın Qərəcə­dağından da bir sıra dəstələr ona kömək etdilər”. Rus şərqşünasları XVI əsrdə Azərbaycanda mərkəzləşmiş feo­dal dövlətinin yarandığı mübarizə illərindən bəhs edərkən, Səfəvilərin arxalandığı türk qəbilələrinin sırarasına Ba­harlı qəbiləsini də daxil etmişdir.
Yuxarıda qeyd olunan qəbilələrin adı ilə əlaqədar ya­ran­mış antroponimlər indi də xalqımız arasında geniş şəkildə işlənməkdədir: Ustac, Şamı, Əfşar, Qacar, Bahar və s.
Müasir antroponimiyamızda işlək olan Gəray, Manı və Baxşı şəxs adları qədim türkdilli gəray, mani və bağşı qə­bi­lələrinin (sonra isə musiqi havalarının) adı ilə bağlı ola­raq düzəlmişdir. Nizami Gəncəvinin əsərlərində də Mani ad­lı xanəndədən danışılır. Güman ki, həmin xanəndə üzvü olduğu qəbiləni şöhrətləndirmək məqsədilə onun adını qə­bul etmişdir. Bəzi türkdilli xalqlarda ozana-aşığa “baxşı” de­mişlər. Çox güman ki, “baxşı” adlanan el sənət­karı, hər şeydən əvvəl, Baxşı adlı türkdilli qəbilənin adı ilə bağlı ol­muşdur.
Bolu antroponimi isə “bolur” etnonimi ilə əlaqədardır. Dilimizin daxili inkişaf qanunları əsasında “bolur” sözün­dəki “r” səsi düşmüş və həmin ad müasir dilimizdə “Bolu” kimi sabitləşmişdir. “Bolur” sözü hazırda Türk­mə­nistanın Kerki rayonunda makrotoponim kimi işlən­məkdədir. Vekil antroponimi isə, “vakil” etnoni­min­dən əmələ gəlmiş­dir. Türk qəbilələrindən biri də vekil ad­lanırdı. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən Qa­zan antroponimi də “qa­zan” etnonimi ilə əlaqədar ol­muşdur. Türk qəbilə-lərin­dən biri qazan adlanırdı. Qazan sö­zü indi Türkmə-nis­tanın Qa­rabekenul və Xonambaz rayonlarında Qazan-ta­qan mikro­to­ponimin tərkibində işlənmişdir. Gültəkin antroponimi isə qədim türk qəbilələrindən biri olan “qul­tak” qəbiləsinin adı ilə əlaqədardır. Gültək sözün-dəki q-g, u-ü, a-ə çevrilmiş və -in şəkilçisi artırılmışdır.
Ərəbxan və Şahsuvar antroponimləri ərəb, suvar etno­nimləri və titul, rütbə bildirən “xan” və “şah” söz­lərinin; Gürcüoğlu antroponimi isə gürcü etnonimi və qohumluq bildirən “oğlu” sözünün birləşməsindən əmələ gəlmişdir.
Azərbaycan antroponimiyasında kəngər, gəncə, çiraq kə­bir (kəbər), təvriz, boyat qəbilələrinin adını bildirən et­nonimlər əsasında düzələn Kəngər, Gəncə (Gəncəvi), Çi­raq (Çıraq), Kəbir, Təbriz, Bayat antroponimləri də ge­niş yayılmışdır. Azərbaycan antroponimiyasında, həm­çi­nin, xə­­­zər, suvar, ərəb, gürcü, səlcuq, talış, tacik, türk, yapon, ləzgi, əfqan etnonimləri əsasında da antroponimlər düzəl­miş­dir. Məsələn, Xəzər, Suvar, Ərəb, Gürcü, Səl-cuq, Ta­lış, Tacik, Türk, Yapon, Ləzgi, Əfqan və s.
Etnonimlər əsasında formalaşan Sabir, Muğan, Gəncə-vi, Çiraq, Təbriz, Ləzgi, Əfqan antroponimləri Gürcüstanın Borçalı zonasında da geniş yayılmışdır. Talış antroponimi isə Ağcəbədi rayonunda işlək adlardandır.
Antroponimiyamızda bir qrup şəxs adlarına təsadüf olunur ki, onların türk qəbilə, tayfa və xalqlarının adını bildirən sözlər əsasında formalaşmışdır: Altay, Qazax, Qıp­çaq və s. Bütün bunlarla yanaşı müasir antroponimi­yamızda Qubad, Kəngər, Saat, Sarvan, Türkan, Çobanı, Cəlair, Şəki və Şirvan kimi etnonimlər əsasında təşəkkül tapan adlar da geniş yayılmışdır. Qubad antro­po­nimi XVI əsrin sonunda Azərbaycana köçmüş Qubad nəs­linin; Kən­gər antroponimi 826-827-ci illərdə ərəblərə qarşı mü­barizə aparan azərbaycanlılara köməyə gəlmiş (Orta Asi­yadan) qıpcaq tayfalarından kəngərlinin; Saat ant­ro­po­ni­mi saatlı etnoniminin, Sarvan antroponimi qıpçaqlara məx­sus Kən­­gərli tayfasının bir qrupunun adını bil-dirən sarvan et­no­nimilə, Türkan antroponimi XII əsrdə Azər­bay­­canda məs­kunlaşmış yeni türklərin, Çoban antropo­ni­mi keçmişdə Cənubi Azərbaycanda yaşayan və hərbi sənətə məharətlə yiyələnmiş Çobanı (və ya Çəpni) qə­biləsinin, Cə­lair ant­roponimi XIII əsrdə Azərbaycana köçmüş türk­dilli cə­lair qəbiləsinin, Şəki antroponimi türkdilli sakin və ya Şəki tay­fasının, Şirvan antroponimi isə Şirvan tayfasının adı ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır.
Antroponimiyamızda geniş yayılmış Abbas, Abdal, Ba-har, Bayat, Xıdır, Çiraq (Çıraq) şəxs adları da eyniadlı et­nonimlər əsasında təşəkkül tapmışdır. Onomatoloq T.Əh­mədovun qeyd etdiyi kimi, sonralar həmin tayfaların Azər­baycan ərazisində məskənləşməsi ilə əlaqədar olaraq, ey­niadlı bir sıra etnoponimlər də yaranmışdır.
Azərbaycan antroponimiyasında etnonimlər əsasında for­malaşan antroponimlər geniş şəkildə işləndiyi kimi, ant­roponimlər əsasında formalaşan bir qrup etnonim xa­rak­terli adlara da təsadüf olunur. Göründüyü kimi, antro­po­nimlərlə etnonimlər arasında ikitərəfli əlaqə vardır. Bə­zən antroponimlər nəsil-tayfa və ya kiçik insan kol­lek­ti­vi­nin adının formalaşmasına səbəb olur. Başqa sözlə, ant­roponimlər tarixən etnonimlərə çevrilir. Belə etno­nim­lər, əsa­sən, 5-7 nəsil yaşayır, qohumluq münasi­bətlərini bil­di­rirlər. Məsələn, Həlmələr, Abdallılar, Sarı Məm­məd­lilər, Us­­talar (usta alılar) və s.
4. Hidronimlər əsasında düzələn antroponimlər. Azər­baycan antroponimiyasında hidronimlər əsasında düzələn xüsusi şəxs adları da geniş şəkildə işlənir. Bu da, hələ, qə­dim zamanlardan türkdilli xalqların suyu həyat hesab et­mə­si və ona olan inam və etiqadla əlaqədardır. Qədim yu­nan mənbələrində və Alban-Arran tarixçisinin əsərində də türklərin suya inamı haqqında məlumat vardır. Suyun müqəddəsliyi haqqında qədim türk yazılı abidəsi “Ton­yu­quq” kitabəsində də məlumat vardır. Hətta, xalq ara­sında belə ifadələr indi də yaşamaqdadır: “Suyun salamı haqqı”, “Su aydınlıqdır”, “Dərdini suya söylə”, “Yuxunu su­ya aç”.
Təsadüfi deyil ki, Oğuz öz oğlunun adını Teniz (Dəniz) qoy­muşdur. Bunu əsas tutan xalqımız tarixən öz öv­lad­la­rına su aləminin adı ilə əlaqədar olaraq, adlar qoy­muşlar. Bu qrup adlar həm kişilərə, həm də qadınlara verilir:
Kişi adları: Araz (çay), Aral (dəniz), Xəzər (dəniz) və s. Keçmişdə titul bildirən bəy və xan sözlərinin bir­ləşmə­­sin­dən əmələ gələn adlar: Arazbəy, Arazxan, Aralbəy, Aral­xan və s.
Qadın adları: Dərya, Ümman, Çaylı, Yöllü və s.
“Dərya və Kür” sözləri ilə “zər, gül, naz, nur, üz, xanım” sözlərinin birləşməsindən əmələ gələn adlar: Dər­yazər, Dəryagül, Dəryanaz, Kürnaz, Dəryanur, Kürüz, Dərya-xa­nım, Nurdərya və s.
5. Zoonimlər əsasında düzələn antroponimlər. Azər­bay­can antroponimiyasında zoonimlər, yəni heyvan və quş adları əsasında düzələn xüsusi şəxs adları da geniş yayıl­mışdır. Bu da, hər şeydən əvvəl, türkdilli xalqların, o cüm­lədən, Azərbaycan xalqının soykökündə yaxından iştirak et­miş qəbilə və tayfaların bəzi əfsanəvi heyvanları və quş­ları özlərinə tabe etmələri və onlara sitayiş etmələri ilə əla­qədardır. Onlar sitayiş etdiyi mifin adını həmişə qəbilə bir­ləşməsinin bilicisinə-dini başçısına, xaqanına, böyük­lərinə də verirmişlər” Midiya şahı Astiyağın adı Əjda­ha­dır, “Eh­timal ki, şahın adının əjdaha olması ilan-əjda-haya si­tayişi ilə əlaqədardır” . İlana inamın qalıqlarına indi də xal­qımız arasında təsadüf etmək olar. Qədim za­manlardan bağlı olaraq, bu inam xalq arasında belə ifadə olunur: “İlan bö­yükdür”, hətta, yuxuda ilan görməyi də müs­bət hal kimi qiymətləndirir və onu-yuxugörənin bəx­tinin gətirməsi kimi yozurlar. Bütün bunları nəzərə alaraq, ulu baba­ları­mız öz övladlarına totemlərinin adını qoymuş-lar. Məsə­lən: Oğu­zun atası - öküz, anası - Ay qağan, altay-larda ulu əc­dad Ni­şidunun anası - qurd, yakutlarda qu quşu - ulu nə­­nə­dir.
Məlumdur ki, Azərbaycan xalqının soyetnik tərkibində Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu qəbilə birləşmələrinin də bö­yük rolu olmuşdur. “Həmin qəbilələrdə qoyun totem ol-muş və qəbilə də onun adı ilə adlanmışdır”. Əksər türk-dil­li xalqlarda qurd və aslan Günəşin rəmzi, heyvani tə-cəs­­sümü, “müharibədə oğuzların hamisi” hesab edilir­di. Bəzi türkdilli xalqlarda boz rəngli atlar da totem hesab edilirdi. Hətta, xalqımız arasında belə bir ifadə indi də ge­niş şəkildə işlənməkdədir: “At murazdır”. “Yuxusunda at görən murazına çatar”. Boz atın totem olmasına “Kitabi-Də­də Qorqud” dastanlarında da təsadüf edilir: Boz atlı Xı­zır (İlyas) mənə gəldi. Üç kərə yaramı sığadı. Bu ya­ra­dan sənə ölüm yoxdur - (dedi). Dağ çiçəyi anan südü sə­nə məl­həmdir - dedi”. “Məlik Duçar” nağılında göyər­çin­lər onun sudan ötrü imansız qarı tərəfindən çıxarılan gö­zünün sa­ğal­ması üçün yarpaq verir. “Məlik Çoban” na­ğılında isə, gö­­yərçin donlu pəri qızın verdiyi yarpağı Sü­sən “əzib su­yunu içir” və yenə oğlan olur. Göründüyü ki­mi, gö­yər­çin­lər aşiq qəhrəmana onların totemi kimi kö­mək edir.
“Hər bir oğuz qəbiləsi müəyyən quşa sitayiş edirdi. Qə­bi­lənin üzvləri həmin quşa toxunmaz və onun ətini ye­məzdilər. Belə totemləri onqon və ya uyğun adlan­dırır­dı­lar”. Bütün bunları nəzərə alan ulu baba­ları­mız öz to­tem­ləırini və ya ilahilərini əbədiləşdirmək məqsədilə on­ların adlarını övladlarına qoymuşlar.
Zoonimlər əsasında təşəkkül tapmış antroponimlərə VI-VII əsrlərin yazılı kitabəsi Dədə Qorqud dastanlarında da təsadüf etmək olar. Məsələn, Qabangücü, Şirşəmsəddin və s. Belə adlara Orta əsrlər tarixi mənbələrində, o cümlə­dən azər­baycanlı tarixçi Həsənbəy Rumlunun “Əhsənüt-tə­va­rix” (“Tarixlərin ən yaxşısı”) əsərində də rast gəlmək olur. Sarı Qaplan (Əlaüddenlə Zülqədərin oğlu) və s. Bu faktlar göstərir ki, hələ lap qədim zamanlardan xalqımızın ulu ba­ba­ları zoonimlər əsasında formalaşan adlar iki qrupa bölmüşlər:
1. Heyvan adları əsasında düzələn antroponimlər. Bu qrup antroponimlər hər iki cinsdən olan insanlara verilir.
Kişi adları: Arslan, Aslan, Bəbir və s.
Ərəb dilində “aslan” mənasında işlədilən “qəzənfər” və fars dilində işlədilən “əjdaha”, böyük ilan mənasını bil­dirən “əjdər” sözləri dilimizdə antroponim kimi geniş ya­yıl­mışdır. “Şir” sözü ilə “-zad, -əddin” morfeminin birləş­məsindən əmələ gələn adlar: Şirzad, Şirəddin; “aslan və şir” sözlərinə “şah, paşa, xan, oğlan, qara” sözlərinin və “Əli” antroponiminin birləşməsi ilə düzələn adlar: Aslan-pa­şa, Şirxan, Şirəli, Şiroğlan, Şiraslan, Qaraşir, Şah­pə­ləng (Bakı) və s.
Zoonimlər əsasında formalaşan adlara gürcü antropo­nimiyasında da rast gəlmək olur. Bu qrup gürcü antropo­nimiyasında, hələ, xristianlığın qəbul edilməsindən əvvəl formalaşmışdır. Gürcülərdə oğlanlara verilən Dato, Ven­xia, Mqela, Koria antroponimləri gürcü dilində ayı məna­sında işlənən “datvi”, pələng mənasını bildirən “vep­xi”, ca­navar mənasında işlənən “mqeli” və qırğı mənasını ifadə edən ”kori” sözlərindən formalaşmışdır.
Qadın adları: Ahu, Ceyran, Maral, Dovşan və s. Gür-cüstanın Marneuli rayonunun Əzizkənd kəndində Dövşan adı oğlanlara da qoyulmuşdur.
Orta Asiya xalqları və qazaxların adətinə görə, yeni do­ğu­lan uşağa qırx gündən sonra paltar geydirirdilər. Həmin köynəyi “it köynəyi” adlandırırdılar. Buradan da onlarda İtbai (it bəyi), İtbas (it baş), İtalmas (it almaz), Kuşik (kü­çük), Kuşinboi (küçük bəy), Boran (it cinsindən biri), Kan­dek (balaca it) kimi adlar meydana gəlmişdir. İt sözündən düzələn adlara ərəblərdə, ruslarda və həmçinin, Kutaisi gürcülərində də rast gəlmək olur. Buna görə də, etnoqrafik ədəbiyyatda xüsusi “it adları” termini işlədilir. Hazırda be-lə adların izləri ancaq familiyalarda özünü göstərir.
2. Quş adları əsasında düzələn antroponimlər. Bu qrup adlar həm kişilərə, həm də qadınlara verilir. Quş adları əsa­sında düzələn adlar quruluş etibarilə sadə və mürəkkəb olur.
Kişi adları: Şahin, Bülbül, Səməndər və s.
Qadın adları: Qumru, Durna, Zümrüd, Kəklik, Gö­yər­çin, Tovuz, Turac, Tutu, Sona, Laçın, Cürə (ördəyin bir nö­vü), Səməndər (əfsanəvi quş); “ahu, tutu, sona” sözləri ilə “naz, zər, nur” morfemlərinin birləşməsindən əmə­lə gə­lən adlar: Tutuzər, Tutunur, Tutunar, Nursona, Sonazər, So­nanur, Zərsona, Narsona və s.

6. Floralar əsasında düzələn antroponimlər. Azərbay-can antroponimiyasına daxil olan xüsusi şəxs adlarının müəy­yən hissəsi floralar, yəni bitki aləminin bu və ya di­gər növünün adı əsasında düzəlir. Bu, heç də, təsadüfi de­yildir. Çünki, hələ, qədim zamanlardan başqa türkdilli xalq­lar kimi, xalqımızın ulu babaları da bir sıra ağacları və bitkiləri müqəddəs saymışlar. O cümlədən, “Məlik Məm­­­məd” na­ğı­lında alma ağacını, “Tapdıq”nağılında “di­rilik ağacı” və “dirilik gülü”nü müqəddəs saymışlar. On­la­rın xəstəyə şəfa verən yarpaqları və meyvələri qədim dün­ya­nın bir çox xalqlarının mifologiyasında özünü bü­ruzə ve­rən Dünya ağacı ilə əlaqədardır.
Yuxarıda adları qeyd olunan nağıllardan göründüyü ki­mi, ölmüş Tapdığı, Şəmsi xanımı “dirilik ağacının yar­pa­ğı”, “dirilik gülü” həyata qaytarır. “Dirilik ağacı” in­sana hə­yat verir, xalqın mifik təsəvvürünə görə gül və yaxud həyat ağacı insanlara ağ gün-xoşbəxt həyat, Yer üzünə isə bol-bol xeyir-bərəkət gətirir. Hələ, qədim zamanlardan qə­birlərin başdaşları üzərində çəkilmiş gül şəkli də həyat ağa­cına olan inamın nişanəsidir. Bunu nəzərə alan ulu ba­balarımız bəzi ağacları və bitkiləri özlərinə totem et­miş­lər. Onlar öz totemlərinin adlarını əbədiləşdirmək məq­sədi ilə onların adını öz övladlarına qoymuşlar.
“Ağac zoomorfik totemi türkdilli xalqlarda o qədər ge­niş yayılmışdır ki, bəzi qəbilələrə, soylara, boylara, adlı-sanlı sərkərdələrə, dövlət adamlarına ağacı (ağac adını-.M.Ç.) ad qoymuşlar”. Bəzi tədqiqatlara görə, bir çox türk­dilli xalqlarda ağac onqonu da olmuşdur. Hətta, bəzi ta­rixi şəxsiyyətlər bu qrup adlarla məşhurlaşmışlar. XII əsr­də yaşamış Uyğur dövlətinin baş vəziri Bilə-Boğanın qardaşı Arıq-Təkinin qayınatası, “Qara Ağac Buyruq”, Qaraqoyunlu qəbilə birləşmələrindən olan bir soy isə “Ağac erilər”adı ilə tanınmışdır.
Türkdilli xalqlar tarixən “böyük ağaca da tanrı deyir”. Hələ, XIX əsrdə Altayda yaşayan türkdilli xalqlar tək-tən­ha çinar ağaclarına qurban kəsir və ona sitayiş edirdilər. Burtaylar və onların türkdilli qonşuları ağcaqayını “ana ağac” adlandırırlar. Azərbaycanda bu cür ağac pirlər, xü­su­silə, çinar pirlər indiyədək qalmaqdadır. Onlar (azər­bay­canlılar -M.Ç.) sitayiş etdikləri ağaclara and içir, ildə bir də­­fə isə qurban kəsirlər. Ağacın, hətta, bəzi kiçik meşə­lə­rin müqəddəsliyinə inam Azərbaycanda geniş yayılmış və müqəddəs ağacların, meşəliklərin şərəfinə qurban da kəsir­lərmiş. Ağaca sitayiş əlamətlərinə nadir hallarda indi də Azər­baycanın bəzi rayonlarında, hətta Gürcüstanın sa­biq Borçalı zonasında da təsadüf olunur. (Marneuli və Qar­dabani rayonlarının bəzi kəndlərində Novruz bayramı gün­lərində müqəddəs sayılan Çinar ağacının yanına toplaşıb, xalq tamaşaları - oyunları göstərib şənlik edirlər.). Bit­ki alə­mi­nə daxil olan bəzi çiçəklər və güllər öz gö­zəlliyi ilə, xo­şagələn ətri, incəliyi və zərifliyi; meyvələr isə öz zahiri əla­məti və dadı ilə insanların zövqünü oxşayır. Bu­na görə də, valideynlər öz uşaqlarına meyvə və çiçək­lərin adı­nı verirlər. Beləliklə də, floralar əsasında antro­ponimlər düzəlir. Belə antroponimlər dörd qrupa bölünür:
1. Çiçək adları əsasında düzələn antroponimlər. Öz kör­­pə balalarına ad verən valideynlər gələcəkdə onların gül və çiçək kimi gözəl, göyçək, ətirli, zərif və incə ol­malarını arzulamış, arzu və istəklərini adlarda ifadə et­mişlər. Valideynlər çiçəklərin bu və ya digər növünün adı­nı seçib, onun adını öz qızlarlna vermişlər: Bənövşə, Qə­rənfil, Ya­səmən, Nərgiz, Lalə, Qönçə, Mixək, Nanə, Rey­han, Çiçək, Süsən, Jalə, Çəmən və s.
Düzəltmə kök sözlər əsasında düzələn adlar: Dilimizdə çiçək və güllərin ümumi adını bildirən gül sözünün müx­təlif leksik şəkilçilərin birləşməsi ilə düzələn sözlər əsa­sın­da yaranan antroponimlər də dilimizdə geniş yayıl­mışdır. Belə adlar əsasən qızlara qoyulur.
Düzəltmə kök sözlər əsasında düzələn adlar tərkibin-dəki şəkilçilərin mənşəyinə görə iki qrupa bölünür:
1) Dilimizin öz şəkilçiləri ilə düzələn sözlər əsasında yaranan adlar: -lü, -xu; “gül” sözü və -lü, -xu şəkilçi-lə­rinin birləşməsi ilə düzələn sözlər əsasında yaranan ant­ro­po­nimlər: Güllü, Gülxu və s.
-lər şəkilçisi və “gül” sözünün birləşməsi ilə düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Güllər və s.
-sün, (-süm) - şəkilçisi III şəxs təkin fonetik va­rian­­tıdır) - şəkilçisi ilə “gül” sözünün birləşməsindən düzə­lən söz-lər əsasında yaranan antroponimlər: Gülsün, Gül­süm və s.
-üş - (qarışıq mənalı feillər əmələ gətirən leksik - qram­matik şəkilçi) şəkilçisi ilə “gül” feilinin birləşmə­sin­dən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Gü­­lüş və s.
-ər - feldən substantiv isimlər əmələ gətirəın leksik şə­kilçi ilə “gül” felinin birləşməsindən düzələn sözlər əsa­sın­da yaranan antroponimlər: Gülər və s.

2. Dilimizə fars dilindən keçən şəkilçilər vasitəsilə dü­zələn kök sözlər əsasında yaranan antroponimlər:
-zadə. Fars dilində familiya düzəldən -zadə şəkilçisi Azərbaycan dilinə keçdikdən sonra bir sıra sözlərə birləşir və həmin sözlər əsasında şəxs adları əmələ gətirir: Gülzadə, Xanzadə, Şahzadə və s.
-dan, -baz. Azərbaycan dilinə fars dilindən keçmiş -dan, -baz şəkilçiləri də bir sıra sözlərə birləşir və həmin sözlər əsasında ant­roponimlər yaradır: Güldan, Gülbaz və s.
-üstan. Dilimizə fars dilindən keçmiş -üstan şəkil­çisinin köməyi ilə düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Gülüstan və s.
Mürəkkəb kök sözlər əsasında yaranan adlar da müx­təlif yollarla əmələ gəlir:
a) Meyvə və bitki çiçəklərini bildirən sözlər əsasında düzələn adlar, əsasən, qızlara qoyulur: Badamgül, Nargül, Püstəgül, Xurmagül, Almagül, Meyvəgül, Heyvagül, Gül­ba­­dam, Gülalma, Gülnar, Gülheyva və s.
b) Müxtəlif çiçək adlarının birləşməsindən əmələ gələn sözlər əsasında düzələn antroponimlər: Gülçiçək, Laləgül, Qönçəgül, Çiçəkgül, Mixəkgül və s.
v) Bitki və gül bildirən sözlərin birləşməsi ilə düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Buğdagül, Şa­mamagül və s.
q) Keyfiyyət bildirən sözlərlə gül sözünün birləş­məsindən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Narıngül, Sarıgül, Gülbəyaz, Təzəgül, Səringül, Tərgül, Gö­­zəlgül, İncəgül, Dəstəgül, Vəfagül, Güldəstə, Səfagül, Yanargül və s.
ğ) Çiçək adları ilə nur və zər sözlərinin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Çiçəknur, Lalənur, Mixəknur, Gülnur, Laləzar, Qönçəzər, Nanəzər və s.
d) Gül sözü ilə keçmişdə vəzifə bildirən xan, şah, paşa, sözlərinin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Gülxan, Gülşah, Gülpaşa, Xangül, Şahgül və s.
e) Gül sözü ilə astronomik terminlərin birləşməsindən dü­zələn sözlər əsasında yaranan antronimlər: Gülhumay, Gü­laləm, Gülcahan, Gülay, Gülbahar, Gülyaz, Gülyay, May­gül, Aləmgül, Cahangül, Yazgül, Yaygül, Gülhava, Gül­­gün və s.
Gürcü dilində də gülün bir növünü bildirən ia (bənövşə) fitonimi ilə mze (günəş) kosmoniminin birləşməsindən İamze antroponimi düzəlmişdir.
y) Gül sözü ilə bənd, çin, zəni sözlərinin birləşmə-sindən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Gü­lbənd, Gülçin, Gülzəni və s.
j) Gül sözü ilə şəhər sözünün birləşməsindən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Gülşəhər və s.
z) “Gül” sözü ilə sevinc və kədər bildirən şən, şad, xar sözlərinin birləşməsindən əmələ gələn sözlər əsasında dü­zələn antroponimlər. Bu qrup adlar da qızlara qoyulur: Gülşən, Gülxar, Gülşad və s.
l) Azərbaycan dilində antroponimlərin yaranmasında feil­lərin də böyük rolu vardır. “Gül” sözü ilə feil əsasın-dan düzələn antroponimlər dörd qrupa bölünür:
Gül sözü ilə ara, düz feillərinin birləşməsindən əmələ gə­lən sözlər əsasında düzələn antroponimlər: Gülara, Gün­­düz və s.
Dilimizdə gül sözü ilə qeyri-qəti gələcək zaman şəkil-çisi (-ar, -ər) qəbul etmiş, aç, yan, əs, sev, gəz, ək, səp feil­lərinin birləşməsindən əmələ gələn sözlər əsasında dü­zələn antroponimlər: Gülaçar, Gülyanar, Gülsevər, Gül­gəz, Gü­ləkər, Gülsəpər və s.

Gül sözü ilə -an, -ən feili sifət şəkilçilərini qəbul etmiş aç, dər felinin birləşməsindən əmələ gələn sözlər əsasında dü­zələn antroponimlər: Gülaçan, Güldərən və s.
Gül sözü ilə naz etmək, naz eləmək, mürəkkəb feilinin tər­kibindəki naz sözünün birləşməsindən əmələ gələn söz­lər əsasında düzələn antroponimlər: Gülnaz və s.
Gül sözü ilə bəzi qohumluq bildirən ana, bacı, gəlin söz­lərinin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Anagül, Bacıgül, Gülana, Gülbacı, Gülgə­lin, Gəlingül və s.
m) Gül sözü ilə bir sıra kişi adlarının birləşməsindən əmələ gələn antroponimlər də geniş yayılmışdır. Məsələn: Gülməmməd, Gülhüseyn, Güləhməd, Gülalı, Gülmirzə, Gülzaman, Gülrza, Gülqasım, Gülməmməd və s.
i) Gül sözü ilə bala, baba, oğlan, ağa, qız sözlərinin və -ü mənsubiyyət şəkilçisinin birləşməsindən əmələ gələn söz­lər əsasında düzələn antroponimlər: Gülbala, Gülbaba, Gü­loğlan, Gülağa, Gülüqız və s.
o) Gül sözü ilə qızıl sözünün birləşməsindən düzələn söz­lər əsasında yaranan antroponimlər: Qızılgül və s.
ö) Gül sözü ilə səhər sözünün birləşməsindən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Gülsəhər, Səhərgül və s.
2) Meyvə adları əsasında düzələn antroponimlər. Dili­mizdəki qadın adlarının bir qrupu dadlı meyvələrin adını bildirən adi sözlərdən ibarətdir. Başqa sözlə desək, vali­dey­n­lər öz uşaqlarının həyatının xoş keçməsini arzula­ya­raq, onlara dadlı meyvələrin adlarını qoymuşlar.
Sadə kök sözlər əsasında düzələn adlar: Darçın, Badam, Gilas, Moruq, Moşu (moş sözündəndir), Xurma, Püstə, Portağal, Heyva, Alma, Nabat, Lumu (limon ) və s.
Düzəltmə kök sözlər əsasında düzələn adlar: Xurmayı və s.
Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn adlar:
Meyvə adları ilə zər, naz, nar, nur, gilə, minə sözlərinin birləşməsindən əmələ gələn sözlər əsasında düzələn ant­roponimlər: Badamzər, Badamnaz, Badamnur, Nərminə, Püs­təzər, Püstənar, Püstənur, Nurbadam, Nurpüstə, Zər­ba­­dam, Zərpüstə, Narpüstə, Nazbadam və s.
Meyvənin müəyyən növünü bildirən gilə (giləmeyvə) sözü ilə zər, naz, nur, nar sözlərinin birləşməsindən əmələ gələn sözlər əsasında düzələn antroponimlər: Giləzər, Gi­lə­naz, Gilənar, Gilənur, Zərgilə, Nargilə, Nurgilə və s.
Azərbaycan antroponimiyasında meyvə sözü ilə nur sö­zünün birləşməsindən əmələ gələn sözlər əsasında düzə­lən adlara da təsadüf etmək olur: Meyvənur, Nur­mey­və və s.
Qara və ğat sözlərinin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında yaranan antroponimlər: Qarağat və s.
3.Fitonimlər (bitki adları, fito yunanca bitki deməkdir) əsasında düzələn adlar. Azərbaycan antroponimiyasında fitonimlər əsasında düzələn adlara da rast gəlmək olar: Çovdar, Buğda, Sünbül, Buğdazər, Buğdanaz, Buğda-nar, Buğdanər; Zərbuğda, Nazbuğda, Nurbuğda, Nur-sünbül, Nar­sünbül, Zərsünbül və s.
4. Ağac adları əsasında düzələn antroponimlər. Bu üsul antroponimlər dilimizdə son vaxtlar formalaşmağa başla­mışdır. Hələlik, dilimizdə yalnız çinar ağacının adı ilə ant­ro­ponim formalaşmışdır. Onlardan Çinar adı oğlanlara, Çi­­narə isə qızlara verilir. Belə adlara bədii əsərlərdə də rast gəlmək olar.
Şair Mustafa İsgəndərzadənin son illərdə nəşr olunmuş kitabı “Çinarlı baharım” adlanır. Bu kitabdakı şeirlərdən biri şairin öz oğluna həsr olunub. Şairin oğlunun adı Çi­nardır. Bu şeirlər kitabı haqqında prof.C. Əhmədov “Poe­tik axtarışlar” adlı rəyində yazır: “Şair öz oğluna Çinar adı qoymuşdur”. Görünür, ata öz övladını Vətənin çinarı ki­mi uca, vüqarlı, əzəmətli görmək, ona vətən üçün əsl oğul kimi böyüyüb yetişməyi arzu edir. Bu bütün va­li­deyn­lərin öz övladı haqqında nəcib arzusu kimi səslənir. Çinar ağa­cının adından da qızlara verilən Çinarə adı dü­zəlir.

Bax:
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Tbilisi. 1983.
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Bakı, 2017, səh. 220-255.

ZiM.Az

.