Müşfiq Borçalının “Çağdaş Azərbaycan-Gürcü ədəbi əlaqələri: Dilarə Əliyeva və Leyla Eradze” adlı növbəti elmi məqaləsi çap olunub

TƏBRİK EDİRİK!..

Tanınmış ədəbiyyatşünas alim, Azərbaycan Texniki Universitetinin “Ziya” qəzetinin, “ZiM.Az”, “Ziya.İnfo.Az” və “Elm.İnfo.Az” saytlarının baş redaktoru, AYB-nin, AJB-nin və Turan YB-nin üzvü, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Prezident təqaüdçüsü Müşfiq Borçalının (Müşviq Mədəd oğlu Çobanovun - ORCİD 0009-0008-86842722 - [email protected]) “ELMİ İŞ” Beynəlxalq elmi jurnalının (“SCIENTIFIC WORK” International Scientific Journal) 2025-ci il 19-cu cildinin 8-ci sayının 32-47-ci səhifələrində “Çağdaş Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri: Dilarə Əliyeva və Leyla Eradze” adlı növbəti elmi məqaləsi dərc olunub.

Məqalədə görkəmli Azərbaycan və gürcü ədəbiyyatşünas alimləri Dilarə Əliyeva və Leyla Eradzenin yaradıcılıqları konteksində Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri araşdırılır. Qeyd olunur ki, XX əsrin ortalarından başlayaraq, Azərbaycan və gürcü ədəbiyyatlarında, bədii düşüncədə, xüsusilə də, poeziyada olan ədəbi dostluq, elmi müstəvidə ədəbiyyatşünaslıq kontekstində yeni bir mərhələ təşkil etmişdir. Görünür, bunu doğuran müəyyən səbəblər vardı; hər şeydən əvvəl, Azərbaycanın xalq şairi, akademik Səməd Vurğunun gürcü şair və yazıçıları arasında məşhur olması, tez-tez Gürcüstana səfər etməsi və İttifaq miqyasında şöhrəti, eləcə də, Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlı şair və yazıçıların həmin prosesdə yaxından iştirakı bu ədəbi əlaqələri intensivləşdirmişdir.
Ədəbiyyatşünaslıq müstəvisində bu əlaqələr tanınmış Azərbaycan ədəbiyyatşünas-alimi, yazıcısı, tərcüməçisi və ictimai xadimi Dilarə Əliyeva (1929-1991) və tanınmış gürcü ədəbiyyatşünas-alimi, şairi, tərcüməçisi və diplomatı Leyla Eradze (1930-1998) arasında özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
Araşdırmalarında gürcü ədəbiyyatı mühüm yer tutan ədəbiyyatşünas-alim, filologiya elmləri doktoru Dilarə Əliyeva ardıcıl olaraq elmi yaradıcılıqla məşğul olmuş, Azərbaycan və gürcü ədəbi əlaqələrini, xüsusilə də, “Koroğlu” dastanının gürcü variantını, görkəmli Azərbaycan və gürcü şairləri Nizami Gəncəvi və Şota Rustaveli mövzusunu araşdırmaqla yanaşı, Azərbaycan və gürcü ədəbi dostluğunun təbliğatçısı rolunu oynamışdır.
Dilarə Əliyeva həm də həm də təcrübəli tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərmiş, o, bir sıra tanınmış gürcü yazıçı və şairlərinin əsərlərindən tərcümələr etmişdir. İlk dəfə 1972-ci ildə gürcü dilindən tərcümə etdiyi hekayələri “Qardaşlar” adı altında çap etdirmiş, sonra özünün “Bir gecənin sevinci” adlı hekayələr kitabını oxucuların ixtiyarına vermişdir. Bundan sonra ədəbiyyatşünasın yaradıcılığında gürcü ədəbiyyatından tərcümələr yenidən önə çıxmışdır. Arçil Sulakaurinin “Aşağı-yuxarı” povest və hekayələr, Mixail Cavaxaşvilinin “Torpaq çəkir”, İlya Çavçavadzenin “Dilənçinin həyatı”, eləcə də, “Kür Xəzərə qovuşur” (gürcü ədəbiyyatından seçmələr) kitablarını nəşr etdirərək Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrində önəmli bir mərhələni müəyyənləşdirmişdir. Dilarə Əliyevanın bu xidmətləri nəzərə alınaraq ona “Gürcüstanın Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adı verilmişdir.
1970-1980-ci illər Azərbaycan ədəbi mühiti Azərbaycan ədəbiyyatının gürcü dilinə qızğın tərcüməçilərindən olan şair və ədəbiyyatşünas alim Leyla Eradzeni yaxşı tanıyırdı. Onun Azərbaycan ədəbiyyatını gürcü dilinə çevirməsində böyük xidmətləri olmuşdur. Leyla Eradze Azərbaycanda keçirilən bir çox mədəni, ədəbi tədbirlərdə yaxından iştirak etmiş, iki qonşu, iki dost xalq arasındakı mədəni və ədəbi əlaqələrin genişlənməsinə xüsusi səy göstərmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Nəbi Xəzri, Nəriman Həsənzadə, Cabir Novruz, İsa İsmayılzadə və başqalarının şeirlər kitabını gürcü dilinə çevirmiş və nəşr etdirmişdir.
Leyla Eradze Azərbaycan ədəbiyyatından bir çox yazıçıların nəsr nümunələrini də tərcümə etmişdir. Mirzə İbrahimovun “Pərvanə”, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”, İlyas Əfəndiyevin “Söyüdlü arx”, Həsən Seyidbəylinin “Telefonçu qız” əsərlərini, eləcə də Cəlil Məmmədquluzadənin, İsa Hüseynovun, Ələviyyə Babayevanın və başqalarının roman və hekayələr kitablarını gürcü oxucularına tədqim etmişdir.
Leyla Eradzenin bu xidmətləri nəzərə alınaraq ona “Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adı verilmişdir.

Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrinin akademik şəkildə tədqiqinə və təbliğinə hələ ötən əsrin 2-ci yarısında başlandığını vurğulayan, Leyla Eradzenin tanınmış gürcü türkoloq alimləri Venera Cankidze, Elizbar Çavelidze, Georgi Şaqulaşvili, Mixeil Çinçaladze və başqaları ilə yanaşı tanınmış Azərbaycan alimi, görkəmli türkoloq, 60-dan artıq kitabın, yüzlərlə elmi və publisistik məqalələrin müəllifi, uzun müddət A.S.Puşkin (sonralar S.S.Orbeliani) adına Tbilisi Dovlət Pedaqoji Universitetində filologiya fakültəsinin Azərbaycan şöbəsində çalışmış filologiya elmləri doktoru, professor Mədəd Çobanovla da daim elmi təmasda olmasını qeyd edən Müşfiq Borçalı professor Mədəd Çobanovun da Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrinin inkişafı naminə xeyli əmək sərf etdiyini diqqətə çatdırır. Bildirir ki, ilk dəfə olaraq Azərbaycan və gürcü dillərinin qarşılıqlı əlaqəsini tədqiqata cəlb edən və bu mövzuda onlarla məqalə çap etdirən, o cümlədən, “A.Bakıxanov və Tiflis mühiti” (“Qələbə bayrağı”, 21.06.1969), “Ə.Haqverdiyev və Gürcüstan” (“Qələbə bayrağı”, 16.05.1970), “Azərbaycan şairləri və Gürcüstan” (“Qələbə bayrağı”, 23.05.1970), “Koroğlu dastanı gürcü dilində” (“Gürcüstan”, 15.07.1972), “Gürcü alimi Füzulini öyrənir” (“Gürcüstan”, 19.08.1972) və s. kimi dəyərli məqalələrin müəllifi olan professor Mədəd Çobanov Güney Qafqaz xalqlarının tarixində ilk dəfə olaraq, “Azərbaycanca-gürcücə qısa danışıq lüğəti” hazırlayıb (M.Çinçaladze ilə birlikdə) üç dəfə 1977, 1991 və 2000-ci illərdə nəşr etdirmişdir (Tbilisi, “Qanatleba”, 1977, 1991. Bakı, “Borçalı”, 2000). Bu lüğətlərin Azərbaycan və gürcü xalqlarının mədəni və mənəviyyat cəhətdən yaxınlaşmasında böyük rolu olmuşdur.
"Azərbaycan və gürcü xalqlarının mədəni və mə'nəviyyat cəhətdən yaxınlaşmasında da lüğətçilik az rol oynamamışdır. Hələ 1977-ci ildə Tbilisinin "Qanatleba" /"Maarif"/ nəşriyyatı "Azərbaycanca-gürcücə qısa danışıq lüğəti"ni çapdan buraxmışdır. İki qardaş xalqın leksikoqrafiyasında ilk addım olan bu kitabı A.S.Puşkin adına TDPİ-nin dosentləri M.Çobanov və M.Çinçaladze tərtib etmişlər. Kitab istər azərbaycanlı, istərsə də gürcü oxucuları üçün qiymətli vəsaitdir". /N.Əbdülrəhmanov, F.Xubanov, Lüğətçiliyə yeni hədiyyə, "Azərbaycan müəllimi", N:40 /6822/, 24.V.1989/
Həmçinin professor Mədəd Çobanovun tərtib və nəşr etdirdiyi “Sevirəm Gürcüstanı” (Bakı, “Azərnəşr”, 1977) və “Dostluq nəğmələri” (Tbilisi, “Merani”, 1978) adlı almanaxlar Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrinin genişlənməsinə atılmış ilk və önəmli addımlardandır. Hər iki kitab Azər-baycan və gürcü oxucuları tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır.
"Sevirəm Gürcüstanı" /almanax, Azərbaycan şairləri Gürcüstan haqqında, tərtib edəni Mədəd Çobanov, Bakı, “Azərnəşr”, 1977/ kitabı haqqında yazılmış rəylərdə oxuyuruq:
"Azərbaycan xalqı ilə gürcü xalqının dostluğu, qardaşlığı qədimdir. Bu məhəbbətin poetik ifadəsi olan "Sevirəm Gürcüstanı" kitabında Azərbaycan şairlərinin qardaş Gürcüstana, onun füsunkar təbiətinə, şən, mehriban adamlarına həsr etdikləri şeirlərdən nümunələr verilmişdir. Toplunun tərtibçisi Mədəd Çobanovdur" /"Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, N:2, 7.I.1978/.
"Qədim Gürcüstan torpağı", "qonaqpərvər gürcü xalqı", "Qafqazın Paris"i Tbilisi", Qafqazın vena damarı Kür. Bunlar ta lap qədimdən tutmuş bu günə qədər Azərbaycan ədəbiyyatının dönə-dönə, həvəslə müraciət etdiyi mövzulardandır. Çox az Azərbaycan yazıçısı və şairi tapmaq olar ki, onun yaradıcılığında Gürcüstanla bağlı motivlər olmasın... Əgər şair Məmməd Arazın dili ilə desək: "poetik münasibət ən ülvi münasibətdir... bir xalqın digər xalqa bundan əziz, bundan müqəddəs töhfəsi ola bilməz". Bizcə, məhz Azərnəşrin bu yaxınlarda çapdan buraxdığı "Sevirəm Gürcüstanı" adlı kitabı gürcü xalqı üçün belə bir layiqli töhfə hesab etmək olar. Kitabı A.S.Puşkin adına TDPİ-nin müəllimi Mədəd Çobanov tərtib etmişdir". /”Azərnəşr”in bədii ədəbiyyat redaksiyasının redaktoru, şair Səfalı Nəzərli, "Sevirəm Gürcüstanı", "Sovet Gürcüstanı" qəzeti, N:63/7748/, 26.V.1977/.
"Azərbaycan və gürcü xalqlarının mehriban qardaşlıq, qonşuluq əlaqələrinin kökləri qədimdir... Hər iki xalq yadelli düşmənlərə qarşı illərlə mübarizə aparmış, bir-birinə arxa olmuşdur. Tarixin neçə unudulmaz səhifələrində bu birgə mübarizənin əks-sədası həkk olunub yaşayır... Bu yaxınlarda çapdan buraxılmış "Sevirəm Gürcüstanı" kitabında qardaş xalqlarımızın sarsılmaz dostluğunu tərənnüm edən şe'rlər toplanmışdır. Məcmuəni Mədəd Çobanov tərtib etmiş, şair Məmməd Araz ön söz yazmışdır". /Dilsuz Musayev, "Sevirəm Gürcüstanı", "Qızıl bayraq", N:122/3804/, 11.X.1977; "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, N:9, 25.II.1978/.
"Sevirəm Gürcüstanı" kitabı haqqında filologiya elmləri namizədi Həmid Vəliyevin rə'yi və kitabın şəkli Tbilisidə rus dilində, nəşr olunan "Молодежь Грузии" qəzetində /N:63 /8078/, 26.V.1977/, Tbilisidə erməni dilində nəşr olunan "Sovetakan Vrastan" qəzetində /N:66 /11856/, 2.VI.1977/, Y.Boboxidzenin geniş rəyi və kitabın şəkili Bolnisi şəhərində Azərbaycan və gürcü dillərində nəşr olunan "Qələbə bayrağı" - "Qamardjvebis droşa" qəzetində /N:55/4679/, 26.IV.1980/ dərc olunmuşdur. "Sevirəm Gürcüstanı" kitabından Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının VI cildində "Gürcüstan SSR" məqaləsində istifadə olunmuşdur. /Bakı, 1982, VI c., səh.135/.
1. Professor Mədəd Çobanovun XII əsrdən bəri klassik Azərbaycan şairlərinin Gürcüstan və gürcü xalqı haqqında qələmə aldıqları səmimi hiss və duyğularını toplayaraq tərtib etdiyi və 1977-ci ildə Bakıda “Azərnəşr” Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında çap olunmuş “Sevirəm Gürcüstanı” adlı kitabı yüksək dəyərləndirən tanınmış gürcü alimi və şairi Leyla Eradze, yenə də Mədəd Çobanovun tərtib etdiyi, müasir Azərbaycan şairlərinin Gürcüstanla bağlı deyilmiş poetik nümunələrinin toplandığı “Dostluq nəğmələri” [3] adlanan kitabı gürcü dilinə tərcümə etmiş və 1978-ci ildə Tbilisidə “Merani” Gürcüstan Dövlət Nəşriyyatında çap etdirmişdir. “Dostluq nəğmələri” (Azərbaycan sovet şairləri Gürcüstan haqqında; tərtib edəni: Mədəd Çobanov; gürcü dilinə çevirəni: Leyla Eradze; ön sözün müəllifi: Bəxtiyar Vahabzadə, redaktoru: Qriqol Abaşidze). Tbilisi, “Merani” nəşriyyatı, 1978. 112 səh.
"Dostluq nəğmələri" (Müasir Azərbaycan şairləri Gürcüstan haqqında, gürcü dilində, tərtib edəni Mədəd Çobanov, tərcümə edəni Leyla Eradze, redaktoru Qriqol Abaşidze, Tbilisi, “Merani”, 1978) kitabı haqqında yazılmış rəylərdə oxuyuruq:
“..Mədəd Çobanovun tərtib etdiyi, Leyla Eradzenin isə gürcü dilinə çevirdiyi bu kitabda müasir Azərbaycan şairlərinin Gürcüstan haqqında yazılmış əlliyə yaxın şe'ri toplanmışdır... Həmin şe'rlərin ruhu gürcü poeziyasına yaxın olduğu üçün geniş oxucu kütləsi tərəfindən səmimi qarşılanır... "Dostluq nəğmələri" kitabını Azərbaycan və Gürcüstan ədəbi əlaqələri sahəsində təqdirəlayiq hal hesab etmək lazımdır" /V.Cangidze, Ə.İsmayıllı, "Dostluq nəğmələri", "Sovet Gürcüstanı", N:139 /7979/, 21.XI.1978/.
Bəli, "Gürcüstan lap əzəldən bəri şairlərimizin dönə-dönə müraciət etdikləri mövzulardan biri olmuşdur. Hələ XII əsrdə Əfzələddin Xaqani "Baqrationların qapısı mənim üçün açıqdır" demişdir... Şübhəsiz, bu, onların yaradıcılıqlarında öz bariz ifadəsini tapmaya bilməzdi... Azərbaycan şairləri Gürcüstan mövzusundan öz yaradıcılıqlarında dostluq rəmzi, qardaşlıq, mehriban qonşuluq simvolu kimi daha geniş istifadə etmişlər. Bu yaxınlarda Tbilisidəki "Merani" nəşriyyatının gürcü dilində çapdan buraxdığı "Dostluq nəğmələri" məcmuəsində Azərbaycan şairlərinin Gürcüstana həsr etdikləri şe'rlər toplanmışdır. Bu işdə tərtibatçı, tanınmış alim Mədəd Çobanovun və tərcüməçi Leyla Eradzenin zəhmətini qeyd etmək lazımdır". /Şurəddin Məmmədov, Qardaşlıq rəmzi kimi, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, N:1/1876/, 4.I.1980/.

Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri və bədii tərcümə sahəsində filologiya elmləri doktoru, professor Dilarə Əliyeva ilə eyni işi görərək, Azərbaycan ədəbiyyatının və Azərbaycan mədəniyyətinin Gürcüstanda təbliğatçısına çevrilən tanınmış alim, şair-tərcüməçi və diplomat Leyla Eradze da şüurlu ömrünü məhz bu işə həsr etmiş, Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrində möhkəm bir körpü rolunu oynamışdır.
Hər ikisi mənsub olduqları xalqların ədəbi əlaqələrinə həsr olunmuş namizədlik dissertasiyalarını Tbilisidə müdafiə etmişlər: D.Əliyeva “Azərbaycan və gücrü xalqlarının dostluğunun XIX əsr ədəbi əlaqələrində əksi” mövzusunda yazdığı dissertasiyasını 1954-cü ildə müdafiə edərək, 25 yaşında Azərbaycanın ilk qadın elmlər namizədlərindən biri olmuşdur. L.Eradze isə “Azərbaycan yazıçıları və Gürcüstan” mövzusunda yazdığı dissertasiyanı 1971-ci ildə Tbilisidə müdafiə etmişdir.
Hər ikisi doktorluq dissertasiyalarını Bakıda müdafiə etmişlər: D.Əliyeva 1984-cü ildə “Nizami və gürcü ədəbiyyatı” mövzusunda, L.Eradze 1990-cı ildə “Gürcü-Azərbaycan ədəbi əlaqələri” mövzusunda.
Müdafiə etdikləri dissertasiyaların adlarından da göründüyü kimi, görkəmli ədəbiyyatşünas alimlər, filologiya elmləri doktorları, professorlar Dilarə Əliyeva və Leyla Eradze XX əsrin ikinci yarsında Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrin inkişafında bir körpü rolunu oynamış, hər ikisi eyni işi görərək, mənalı ömrlərini şüurlu şəkildə məhz bu şərəfli işə həsr etmiş, Azərbaycanda gürcü ədəbiyyatının və gürcü mədəniyyətinin, Gürcüstanda isə Azərbaycan ədəbiyyatının və Azərbaycan mədəniyyətinin təbliğatçısına çevrilmişlər.

“Bu da bir həqiqətdir ki, Dilarə Əliyevanı yad edərkən, həmişə onun yaxın dostu olmuş Leyla Eradzeni də yada saldığımız kimi, Leyla Erazdzeni də xatırlayanda mütləq şəkildə Dilarə Əliyevanı yada salır və onun əziz və unudulmaz xatirəsini böyük ehtiramla yad edirik. Bunu etməyə bilmərik. Çünki onların həyat yolları və yaradıcılıq fəaliyyətləri o qədər yaxın idi və eynilə səsləşirdi ki, istər-istəməz ayrı-ayrı insan talelərində cazibə qanununun hökmü haqda düşünməli olursan.” – qənaətinə gələn Müşfiq Borçalı onların tək bircə fərqləri olduğunu yazır: “Dilarə xanım istedadlı tribun və yazıçı-publisist, Leyla xanım isə diplomat və lirik şairə idi. Bu da onların ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə bağlı idi.”

Müşfiq Borçalı oxuculara təqdim etdiyi məqaləni belə bir nəticə ilə bitirmişdir: “Dilarə Əliyevanın araşdırmalarında gürcü ədəbiyyatı, Leyla Eradzenin yaradıcılığında Azərbaycan ədəbiyyatı və ya qarşılıqlı araşdırmalar hər iki xalqın mədəni, mənəvi irsinin ortaya çıxması ilə yanaşı, ədəbi əlaqələrin çoxcəhətliliyini, qarşılıqlı təsir və zənginləşmə prosesini sürətləndirmiş, qədimdən davam edən bu dostluğu yeni bir mərhələyə daşımışdır. Azərbaycan və gürcü xalqlarının dostluğunun bədii ədəbiyyatda təcəssümü bu iki alimin yaradıcılığında elmi müstəviyə keçmiş, elmi təfəkkürdə öz geniş əksini tapmışdır. Hər iki alim öz araşdırmalarında bu tendensiyanı yaşadaraq yeni bir mərhələyə ötürmüşdür.”



Biz də dəyərli həmkarımız – tanınmış alim, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, çox hörmətli Müşfiq Borçalını yeni nailiyyəti - “ELMİ İŞ” Beynəlxalq elmi jurnalının (“SCIENTIFIC WORK” International Scientific Journal) 2025-ci il 19-cu cildinin 8-ci sayının 32-47-ci səhifələrində “Çağdaş Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri: Dilarə Əliyeva və Leyla Eradze” adlı növbəti elmi məqaləsinin çap olunması münasibəti ilə ürəkdən təbrik edir və ona yeni-yeni uğurlar arzulayırıq!..


Firəngiz İBADOVA,
"Borçalı" nəşriyyatının redaktoru
ZiM.Az


.