Kazuo İşiquronun “Klara və Günəş” əsərində süni intellekt və insanlıq

Kazuo İşiquro müasir dünya ədəbiyyatının ən nüfuzlu yazıçılarından biridir. Yapon əsilli olmasına baxmayaraq, o, əsasən İngiltərədə fəaliyyət göstərmiş və ingilis dilində əsərlərini yaratmışdır. İşiquronun yaradıcılığında yaddaş, zamanın keçidi, insan təcrübəsi və emosional təzadlar əsas mövzulardır. Onun əsərləri tez-tez insan yaddaşının mürəkkəbliyini, kimlik axtarışını, həmçinin texnologiya və cəmiyyət arasındakı münasibətləri araşdırır.
Yazıçının 2021-ci ildə nəşr etdirdiyi “Klara and the Sun” (“Klara və Günəş”) – süni intellekt, empatiya və insanlıq anlayışına dair fəlsəfi sualları gündəmə gətirir.

“Klara və Günəş” əsəri İşiquronun yaradıcılığında texnologiya və insanlıq mövzusunun mərkəzi yer tutduğu bir nümunədir. Əsərdə təqdim olunan Klara xarakteri süni intellektin empatiya və insan duyğularını anlama cəhdlərini göstərir. Günəş metaforası və Klara ilə Josi arasındakı münasibət vasitəsilə İşiquro insanlıq, duyğu və etik dilemmləri oxucuya təqdim edir. Bu əsər həm də süni intellektin insan həyatına gətirə biləcəyi emosional təsirləri və fəlsəfi sualları dərindən araşdırır.
Kazuo İşiquronun “Klara və Günəş” əsəri müasir ədəbiyyatın həm texnoloji, həm də fəlsəfi baxımdan ən diqqətəlayiq nümunələrindən biridir. Əsər, süni intellektin insan həyatına inteqrasiyasını, onun duyğu və insanlıq anlayışı ilə bağlı təzadlarını oxucuya çatdırır. İşiquronun Klara xarakteri vasitəsilə təqdim etdiyi “AF” (Artificial Friend – Süni Dost) konsepti, insan və robot arasındakı sərhədləri, etik və emosional məsuliyyətləri gündəmə gətirir.
Roman bəzi uşaqların zehni qabiliyyətlərini artırmaq üçün yaradılaran süni intellekt vasitələrindən bəhs edir və hadisələr gələcəkdə baş verir. Tədris yalnız virtual müəllimlərini köməyi ilə evdə keçirildiyi üçün sosiallaşma imkanları məhdud uşaqlar üçün nəzərdə tutulub. Klara da, mağazada satışa çıxarılan süni dostlardan biridir. Onun məqsədi yalnız insanları müşahidə etmək deyil, həm də onların duyğularını anlamağa çalışmaqdır. İşiquro yazır: “Klara uşaqlara baxıb onlara güvənməyi, günəşi gözləməyi öyrəndi”.
Bu sitat Klara üçün müşahidənin sadəcə mexaniki proses olmadığını, həm də duyğu və ümidləri qavrama cəhdi olduğunu göstərir. Burada süni intellektin empatiya anlayışı, insan təcrübəsinə tam bənzəməsə də, onu təqlid edə bilmək qabiliyyətindədir. Filosof David Çalmersin “çətin problem” dediyi şüur məsələsi bu nümunədə ortaya çıxır: Klara insanların hisslərini anlasa da, özü həqiqi şüur və daxili emosional təcrübəyə malik deyil.
Günəş enerjisi ilə işləyən android robot kimi günəş işığı Klara üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir gün o, dilənçinin və onun itinin (Klaranın təsəvvüründə onlar da robotlardır) bütün günü hərəkətsiz qaldığını görür və onların ölü olduqları qənaətinə gətirir. Lakin səhəri gün onların sağ olduğunu və günəşin öz böyük mehribanlığı ilə onları xüsusi bir qida (enerji) ilə xilas etdiyini görüb təəccüblənir. Bundan sonar biz dəfələrlə Klaranın Josinin sağalması üçün günəşə yalvarmasının şahidi oluruq.
Əsərdə Klara Günəşə xüsusi bir inam və hörmətlə yanaşır. O hesab edir ki, Günəş Josinin sağalmasına kömək edə bilər: "Günəşin çox güclü olduğuna inanıram. O, ona ən çox ehtiyacı olanlara həyat verə bilər."
Bu fikir insanın təbiət və metafizik qüvvələrlə bağlı inancını əks etdirir. Klara Günəşə ibadət etməsə də, onun gücünü müşahidə və analitik üsullarla öyrənir. Bu, süni intellektin duyğu qavrayışının məhdudluğunu, lakin insan həyatına təsir imkanını göstərir. Filosof Emmanuel Kantın əxlaqi subyekt anlayışı ilə paralel olaraq, İşiquro oxucuya göstərir ki, insanlıq yalnız davranışdan ibarət deyil; empatiya və şüur bu anlayışın ayrılmaz hissələridir.
Josi və Klara arasındakı münasibət, insanlıq və süni duyğular arasındakı təzadları aydın şəkildə göstərir. Klara Josinin xoşbəxtliyi üçün çalışır, bəzən isə öz məhdud proqramlaşdırması ilə üz-üzə qalır.
İşiquronun əsəri həmçinin süni intellekt və insan etikası arasındakı sərhədləri araşdırır. Klara bir tərəfdən insanlara sevgi və qayğı göstərir, digər tərəfdən isə özü məhdud proqramlaşdırma və müşahidə qabiliyyəti ilə məhdudlaşır. Bu, Piter Singer və Nik Bostrom kimi fəlsəfə alimlərinin süni intellektin əxlaqi statusu barədə apardıqları müzakirələrə paralellik təşkil edir. Əsərdə ortaya çıxan əsas sual budur: Süni intellekt, hisslər və niyyətləri təqlid edə bilsə də, əxlaqi subyekt hesab edilə bilərmi?
İşiquro bu sualı oxucuya açıq qoyur. Klara insanların hisslərini “təqlid” edə bilir, amma onları “yaşaya” bilmir. Bu, süni intellektin empatiya imkanlarını və insanlıq anlayışının sərhədlərini göstərən mühüm nüansdır.
“Klara və Günəş” süni intellektin insan həyatına gətirə biləcəyi emosional təsirləri və etik dilemmləri dərin fəlsəfi baxışla təqdim edir. İşiquro göstərir ki, süni intellekt nə qədər inkişaf etsə də, insanlıq anlayışının bütün incəliklərini qavraya bilmir. Lakin onun varlığı insan həyatına empatiya və ümid qatır, oxucunu düşünməyə və hiss etməyə vadar edir. Əsər, texnologiyanın yalnız mexaniki bir vasitə olmadığını, həm də insan duyğularını, ümidlərini və etik dilemmləri əks etdirən güclü bir vasitə olduğunu sübut edir.

Beləliklə, İşiquro oxucuya iki vacib sual verir: İnsan olmaq nə deməkdir və süni intellekt həqiqətən empatiya və sevgi göstərə bilərmi? Əsər bu suallara qismən cavab verir, amma daha çox onları oxucunun düşüncəsinə buraxır – bu da müasir ədəbiyyatın ən qiymətli xüsusiyyətlərindən biridir.

“Klara və Günəş” əsəri süni intellektin yalnız texnoloji deyil, həm də fəlsəfi və etik problemlərini oxucuya təqdim edir. Klara vasitəsilə İşiquro insanlıq, duyğu və şüur anlayışlarını süni intellekt prizmasından araşdırır və oxucuya düşündürücü suallar verir: İnsan olmaq nə deməkdir? Duyğu yalnız hiss etməkdirmi, yoxsa empatiya və şüur da vacibdir? Süni intellekt insan həyatında empatiya və sevgi gətirə bilərmi, yoxsa həmişə müşahidəçi qalacaq?

Əsər göstərir ki, süni intellekt, hər nə qədər texnologiya baxımından inkişaf etsə də, insanlıq anlayışının bütün incəliklərini tam qavraya bilmir. Lakin onun bu “qeyri-insani” mövcudluğu insan həyatında dərin emosional və fəlsəfi təsir yarada bilər. Bu da İşiquronun əsərinin müasir dünyada süni intellekt və insanlıq mövzularına verdiyi ən qiymətli töhfələrdən biridir.

MƏLAHƏT BABAYEVA,
ADPU-nun dosenti,
turan.info.az-ın redaktoru

ZiM.Az

.