Könül HƏSƏNOVA: "Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasında dil: kimlik, qürur və mübarizə"

Bəxtiyar Vahabzadə (1925-2009) Azərbaycan ədəbiyyatında Vətən, millət, xalq, azadlıq və ana dili mövzularının ən ehtiraslı və sarsılmaz təbliğatçılarından biri olmuşdur. Xüsusilə Sovet dövründə, Azərbaycan dilinin ikinci plana atılmağa çalışıldığı zamanlarda, şair dilin bir millətin varlığı, namusu və kimliyi olduğunu yüksək səslə bəyan etmişdir. Onun dil mövzusundakı şeirləri o dövrün sosial-siyasi mənzərəsi ilə sıx bağlıdır və bu gün də aktuallığını qoruyur.
Bəxtiyar Vahabzadənin dil mövzusunda yazdığı əsərlər təkcə poetik nümunələr deyil, həm də milli müqavimətin və özünüdərkin ən kəskin bədii manifestləridir. Sovet hakimiyyəti illərində ana dilinin sıxışdırıldığı, "kiçik dil" kimi təqdim edilməyə çalışıldığı bir vaxtda şairin bu şeirləri xalqın yaddaşını oyadan və qürurunu dirçəldən bir çağırış olmuşdur.

Bəxtiyar Vahabzadənin "Ana dili" seiri Azərbaycan dilinin sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də milli tarixin, ədəbiyyatın və kimliyin bütöv bir xəzinəsi olduğunu bəyan edir. Şair dilə ana südü kimi halallıq, namus və vicdan kimi müqəddəs dəyərlər yükəyir:
Dil açanda ilk dəfə «ana» söyləyirik biz,
«Ana dili» adlanır bizim ilk dərsliyimiz.
İlk mahnımız laylanı anamız öz südüylə,
İçirir ruhumuza bu dildə gilə-gilə.
Burada dilin ilkinliyini, təmizliyini və müqəddəsliyini vurğulayır. "Ana" sözünün ilk olması və laylanın ana südüylə ruha hopması obrazı dilin bioloji-mədəni irs, təbii qanun olduğunu göstərir.
"Ana dili" seiri Bəxtiyar Vahabzadənin dil mövzusunda ən monumental əsərlərindən biridir. Şeir Azərbaycan dilinin xalqın ruhu, tarixi və gələcəyi üçün əvəzsiz dəyərini tərənnüm edir. Şair dilin bir millətin ruhu, eşqi, canı, əhdi-peymanı olduğunu vurğulayır. Dil, tarixdən gələn ən qiymətli miras və xəzinə kimi təqdim olunur.
Şair burada dilin coğrafiyadan (uca dağlar, çaylar, Mil-Muğan düzü), tarixdən (Qıratın nalı, Dədə Qorqud dövrü) və ədəbiyyatdan (Füzulinin sənəti, Məcnunun dərdi) yarandığını göstərir, beləliklə dilin təbii mənşəyini və zənginliyini isbat edir.
Sənətkarda dil həm də tarixi dəyər daşıyır:
Bu dil əcdadımızın bizə miras verdiyi
Ən qiymətli xəzinədir…onu gözlərimiz tək,
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək.
Bu dil bizim ruhumuz, eşqimiz, canımızdır,
Bu dil bir-birimizlə əhdi-peymanımızdır.
Burada dil bir miras, "qiymətli xəzinə" kimi təqdim olunur. Onu qorumaq isə sadəcə bir istək deyil, milli borcdur. Dil millətin "əhdi-peymanı" (bir-birinə verdiyi söz, anlaşması) olaraq cəmiyyəti birləşdirən mənəvi sütun kimi təqdim edilir.
Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən, fasonlu ədabazlar,
Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar...
Bunlar qoy mənim olsun,
Ancaq Vətən çörəyi,
Sizlərə qənim olsun!

Bu, şeirin ən alovlu hissəsidir. Şair öz dilinə xor baxan, onu ikinci plana atan təbəqəyə ("fasonlu ədabazlar"a) ən kəskin şəkildə nifrətini bildirir. Ana dilini sevməmək birbaşa Vətən xəyanəti ilə bərabərləşdirilir və onlara "Vətən çörəyinin haram olması" ilə lənət oxunur. Bu şeir Sovet dövründə rus dilinin hökmranlığı altında milli dildən uzaqlaşan, manqurtlaşan təbəqəyə ünvanlanmış bir ittihamdır.
Bəxtiyar Vahabzadə "Latın dili" şeirini 1967-ci ildə yazmış və bu şeir, bir xalqın dili ilə öz xalqının dilinin acı taleyini müqayisə edən sarsılmaz bir əsərdir. Şair latın dilini misal gətirir ki, o, qədim dövrlərdə ölmüş bir xalqa məxsus olsa da, hələ də dünya dillərinə təsir edərək yaşayır. Bu, Azərbaycan dilinin öz xalqı varkən unudulması təhlükəsinə bir eyhamdır:

Latın dili! Hər sözündə dünya boyda yük daşıyır,
Latın dili! - Millət ölüb, dil yaşayır.
“Ana” deyən, “torpaq” deyən,
“Vətən” deyən yox bu dildə,
Ancaq yenə yaşar bu dil.

Latın dili, artıq istifadə edilməyən bir dil olsa da, elmdə, tibbdə, hüquqda mövcuddur. Bu misralarla şair dilin təkcə canlı ünsiyyətlə deyil, həm də mədəni-elmi qüdrətlə yaşaya bildiyini göstərir.

Söylə, necə azadsan ki,
Komalarda dustaq olub ana dilin?
Böyük-böyük məclislərdən
İtirilib ilim-ilim.
İndi söylə, Hansı dilə ölü deyək?
Vətən varkən, Millət varkən,
Kiçik, yoxsul komalarda dustaq olan bir diləmi?
Yoxsa, uzun əsrlərdən, keçib gələn,
Xalqı ölən, özü qalan bir diləmi?

Azərbaycan dili öz Vətənində, rəsmi sənədlərdə və "böyük-böyük məclislərdə" (iclaslarda, dövlət tədbirlərində) işlədilmədiyinə görə "dustaq" və "ilim-ilim itirilmiş" bir dilə bənzədilir. Şairin "Hansı dilə ölü deyək?" sualı isə bir ritorik sual olub, canlı xalqı olan, lakin rəsmi sahələrdən qovulan dilin latın dilindən daha acınacaqlı vəziyyətdə olduğunu vurğulayır. Bu şeir dövrün siyasi vəziyyətinə qarşı qəhrəmanlıqla yazılmış bir etiraz idi.
Bəxtiyar Vahabzadə "Mənim ana dilim" şeirində dilə bir pasport, bir kimlik və xalqın özünə olan hakimiyyəti kimi yanaşır. Şair dilə şəxsi kimlik sənədi, "Pasportum! Özümə öz hakimliyim" kimi baxır. Bu, dilin sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də dövlətçilik və mənəvi müstəqilliyin rəmzi olduğunu göstərir.
Şeirdə Vətən sevgisi ilə dil sevgisi ayrılmazdır. Şair dilini itirərsə, öz adının və Vətəninin də onun üçün "haram" olacağını bəyan edir: "Sənsiz adım haram, Vətənim haram. Ana südü kimi halalım dilim!"
B. Vahabzadənin bu şeirdəki misraları, xüsusilə "Söylə, necə azadsan ki, Komalarda dustaq olub ana dilin?" misrası ilə Sovet rejimindəki ikili standartlara, rəsmi sənədləşmələrdə ana dilinin sıxışdırılmasına kəskin etiraz bildirir. Dil azadlığı, millətin azadlığının təməli kimi qəbul edilir.
"Mənim ana dilim" şeiri dilin hər bir fərdin şəxsi varlığı, mənliyi və dövlətçiliyi üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir:

Mənim ana dilim, mənim kimliyim,
Pasportum! Özümə öz hakimliyim.
Mənim mənliyimin füsunkarlığı,
Danışan kamalı, ağlıdır dilim.

Dilin "Pasport" adlandırılması onun rəsmi statusunu və beynəlxalq tanınma əhəmiyyətini vurğulayır. Dil insanın "özünə öz hakimliyidir" – yəni, dil azadlığı milli müstəqilliyin, şəxsi ləyaqətin və azad düşüncənin təməlidir:

Sənsiz adım haram, Vətənim haram.
Ana südü kimi halalım dilim!
Harda sən varsansa, orda mən varam,
Ey mənim ulduzum, hilalım dilim.

Dilin itirilməsi Vətənin itirilməsi ilə bərabər tutulur. Dil, "ana südü kimi halal" qəbul edilir və onun varlığı fərdin varlığı üçün zəruri şərtdir. Bu, şairin dilə olan mistik və milli-romantik baxışını ifadə edir.
Şairin "Dəyişmə" (və ya əlifba dəyişiklikləri haqqında misralar)
şeiri, xüsusilə Azərbaycanın XX əsrdə latın, ərəb və kiril əlifbaları arasındakı keçidlərini, həmçinin dilə yad sözlərin gəlməsini tənqid edir.
Şair əlifbanın tez-tez dəyişdirilməsini xalqın minillik ruhuna, tarixinə və mədəniyyətinə qarşı törədilmiş qəsd kimi qiymətləndirir. Bu, nəsillər arasındakı bağın qırılmasına, keçmişin unudulmasına səbəb olur:
"Nəsillər arası qırıldı bağlar; Qovulub silindi yaddaşımızdan..."
Şair dilə kənardan gələn yad sözlərin (məsələn, "ana" yerinə "madər", "ata" yerinə "pədər" kimi) zorla qəbul etdirilməsinə etiraz edir. Bu, özlüyündə milli kimliyin itirilməsi deməkdir.
Şair hər bir kəlmənin, sözün millət kimi "öz əzəli sifəti" və "fitrəti" olduğunu bəyan edir. Öz sözünü yad sözlə əvəz edən insanın "sifətini dəyişməsi" metaforası ilə milli mənliyin dəyişməsinə diqqət çəkir.
Şeirdə "Ata dili varkən, ana dilini! Beləsi turp əkdi başında xalqın, Satdı Vətənini, satdı elini" kimi kəskin ifadələrlə milli dilə xəyanət edənlər qamçılanır.
Bəxtiyar Vahabzadə bu şeirləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında dil mövzusunun ən yüksək zirvəsini fəth etmiş, milli dilə və kimliyə sahib çıxmaq uğrunda aparılan mübarizənin ədəbi təməlini qoymuşdur.

Bəxtiyar Vahabzadənin dil haqqında şeirləri bütövlükdə milli şüurun oyanışında, dilin dövlət dili statusu qazanmasında və ümumilikdə Azərbaycan xalqının mənəvi dirçəlişində müstəsna rol oynamışdır. Bu şeirlər dərin lirizm və kəskin vətəndaş mövqeyinin sintezidir.

Könül İsrafil qızı HƏSƏNOVA
Xəzər Universiteti

ZiM.Az