HÜSEYN CAVİD: MİLLİ ROMANTİZMİN FƏLSƏFƏSİ VƏ İNSANLIK İDEALININ BƏDİİ MANİFESTİ

Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük simalarından biri olan Hüseyn Cavid (1882-1941) yaradıcılığı təkcə milli romantizmin zirvəsi deyil, eyni zamanda, Şərq və Qərb düşüncəsinin sintezindən doğan universal humanizm fəlsəfəsinin təcəssümüdür. Onun poetik və dramaturji irsi Azərbaycan ədəbi-mədəni tarixində təkcə bədii zövqün deyil, həm də fəlsəfi-estetik təfəkkürün inkişafında dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilir. Cavidin sənəti insanın mənəvi azadlığı, ruhun ülviləşməsi və ədalətin bərqərar olması uğrunda aparılan əbədi mübarizənin bədii ifadəsidir.

Hüseyn Cavidin yaradıcılığı romantizmin ən parlaq təzahürlərindəndir. Lakin onun romantizmi sentimental duyğuların deyil, düşünən, axtaran və idealı üçün yanıb-yaxılan bir ruhun romantizmidir. Cavid üçün romantizm bədii üslub deyil, mənəvi mövqedir – dünyanı, insanı, Tanrını və təbiəti əhatə edən geniş, kosmik bir baxışdır. O, “İblis”də insanın mənəvi ziddiyyətlərini, xeyirlə şərin əzəli savaşını, “Şeyx Sənan”da din və məhəbbət qarşıdurmasının fəlsəfi dərinliyini, “Peyğəmbər”də isə Tanrıya inam və bəşəri ədalət idealını bədii-fəlsəfi müstəviyə gətirir.
Cavidin qəhrəmanları - Sənan, Ərəbzəngi, Xəyyam, İblis və başqaları -sadəcə bədii obraz deyil, ideyaların simvollarıdır. Onlar insanın öz daxili “mən”i ilə apardığı mübarizənin bədii formalarıdır. Bu obrazların hər birində Cavidin fəlsəfi-əxlaqi konsepsiyası – insanın kamilliyə doğru sonsuz səfəri – təcəlla tapır.
Hüseyn Cavidin “İblis” faciəsi Azərbaycan dramaturgiyasının və ümumilikdə Şərq romantizminin şah əsərlərindən biridir. Əsərdə İblis sadəcə şeytani qüvvə kimi yox, insan daxilindəki qarışıq instinktlərin, mənəvi ziddiyyətlərin və mədəniyyətin böhranının təcəssümüdür. O, insanın öz ağlını, elm və mədəniyyətini bəşəri ədalət üçün deyil, məhv üçün işlətməsinin simvoludur.
Əsərin məşhur misralarında Cavid insanlığın mənəvi faciəsini belə ümumiləşdirir:
“İnsan ki, azad doğulur, azad ölmür,
Qandallar altında inləyir, gülmür.”
Bu misralar Cavid estetikasının əsasını təşkil edən “azadlıq fəlsəfəsi”ni ifadə edir. O, azadlığı yalnız siyasi və ya ictimai anlamda deyil, daha çox mənəvi-ruhi azadlıq kimi dərk edir. Ona görə də İblis Cavidin dünyasında qaranlıq qüvvə olmaqla yanaşı, həm də insanın daxili ədalətsizliyini göstərən güzgüdür.
Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsi Şərq ədəbiyyatında tolerantlıq, dinlərarası dialoq və humanist düşüncənin ən erkən poetik manifestlərindən sayılır. Burada Sənan obrazı yalnız bir aşiq deyil, həm də “dindən dinə keçən”, yəni həqiqəti formalardan üstün tutan bir mütəfəkkirdir. Onun məhəbbəti Tanrısal sevgiyə çevrilir – dini fərqlərin fövqündə duran universal mərhəmətə.
Bu əsər bir növ Hüseyn Cavidin mənəvi portretidir. O, dini fanatizmin zülmətinə qarşı maarifin və məhəbbətin işığını qoyur. Cavidin fikrincə, Tanrını anlamağın yolu qorxudan deyil, sevgidən keçir.
Hüseyn Cavidin yaradıcılığı Azərbaycan milli oyanışının, mənəvi dirçəlişinin fəlsəfi-estetik əsaslarından biridir. O, türk-islam dünyasının humanist dəyərlərini Qərb fəlsəfəsi və bədii fikri ilə birləşdirərək, milli kimliyi ümumbəşəri səviyyədə təqdim etməyi bacarmışdır. Cavid “Turana qılınc yox, məhəbbət gərəkdir” deyərkən, millətçiliyi şovinizmdən deyil, mənəvi birliyin, mədəni həmrəyliyin prizmasından dərk edirdi.
Onun əsərlərindəki “millilik” dar çərçivəyə sığmır; Cavidin türklüyü insana, mədəniyyətə və bəşəri dəyərlərə yönəlmiş açıq düşüncəli bir millilikdir. O, türk dünyasını yalnız coğrafi və siyasi anlayış kimi deyil, mənəvi bütövlük, ruh birliyi kimi görür.
Cavidin fəlsəfəsi üç əsas sütun üzərində qurulub: Azadlıq, Kamillik və Məhəbbət. Azadlıq - insanın ruhunun zəncirlərdən qurtuluşu, vicdanın səsi ilə hərəkət etməsi; Kamillik - insanın öz içindəki “İblis”i aşmaq, ruhun nurlanması;
Məhəbbət- Tanrıya, insana, təbiətə, həyata qarşı ilahi bir bağ kimi dərk olunan ali duyğu.
Bu baxımdan Cavid yaradıcılığı həm də etik-fəlsəfi məktəbdir. O, insanın mənəvi məsuliyyətini sənətin mərkəzinə çəkərək ədəbiyyatı bir növ “ruh tərbiyəsi” müstəvisinə yüksəldir.
Hüseyn Cavidin həyatı və yaradıcılığı təkcə ədəbiyyatın deyil, mənəviyyatın tarixidir. O, repressiya illərinin zülmü altında əzilsə də, ideyaları məhv olmadı; əksinə, zaman keçdikcə daha parlaq, daha təsirli şəkildə dirçəldi. Cavidin sənəti bu gün də insanın içindəki “nur”la “zülmət”in savaşını anladır, ədalətin və ruhani azadlığın əbədi axtarışını davam etdirir.
Cavidin öz taleyi də yaratdığı qəhrəmanlar kimi faciəli, lakin mənəvi qələbə ilə tamamlanır. Onun ruhu, əsərlərindəki bəşəri səs kimi, hələ də insanı düşündürür:

“Mən istərəm insan olsun insan,
Qalxsin ucalığa vicdan, iman.”

Bu sözlər Cavidin bütün həyat fəlsəfəsinin, bədii-estetik dünyasının və Azərbaycan ədəbiyyatında əbədi missiyasının mahiyyətidir.
Bu gün Hüseyn Cavidin doğum gününü qeyd edərkən, biz yalnız bir sənətkarı deyil, həm də bir ideyanın ölməzliyini yad edirik. O ideya -azadlıq, ədalət və insanlıq ideyası - əsrləri aşaraq bu günümüzə qədər gəlib çatıb. Cavidin sözü hələ də ruhumuzu oyadır, vicdanımızı sınağa çəkir. Onun doğum günü ədəbiyyat üçün bir bayram, düşüncə üçün bir dirçəliş günüdür. Çünki Cavid yaşadıqca, insanlıq da, Azərbaycan da ucalır.


MƏLAHƏT BABAYEVA,
“TURAN” İnformasiya Mərkəzinin –
Turan.info.az saytının redaktoru,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent

Elm.info.az

.