"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 3

MƏDƏD ÇOBANOV

Müəllif - M.N.Çobanov son illərdə Azərbaycan antroponimikasına dair ge­­niş tədqiqat aparmış və antroponimi­ya problemlərinə dair bir neçə kitab və ondan çox mə-qalə və tezislər çap et­dir­mişdir. O cümlədən, müəllifin 1981-ci ildə “Azərbay­can şəxs adları” (Bakı), 1983-cü ildə “Azər­baycan antro­po­­nimiyasının əsasları” (Tbilisi), 1987-ci ildə “Familiya. Təxəllüs” (Tbilisi), 1990-cı ildə “Azər-bay­can şəxs adla­rı­nın semantikası və orfoqrafiyası” (Tbi­lisi) kitabları çap olun­­muşdur.
“Azərbaycan şəxs adları” kitabında antroponimiya, ad, ad­ların əsası və semantikası haqqında məlumat, həmçinin, 2000-ə yaxın şəxs adlarının lüğəti (700-dən çox kişi adı, 1100-ə yaxın qadın adı, 100-ə yaxın müştərək ad, yəni həm kişilərə, həm də qadınlara verilən adlar) verilmişdir.

“Azərbaycan antroponimiyasının əsasları” kitabı Peda­qo­­ji İnstitutların filologiya fakültələrinin tədris pla­nın­da nə­zərdə tutulmuş “Dilçilikdən xüsusi kurs” proqramı əsa­sında hazırlanmışdır. Vəsait onomastikanın ən geniş sa­həsi olan antroponimikaya həsr edilmişdir. Kitabda ono­mastika haqqında ümumi məlumat, antroponimiya və onun təd­qi­qat obyekti, ad, adların əsası və semantik qrupları, müş­tə­rək adlar, antroponimik hadisələr (polinim və palind­romik ad­lar, adların abbreviasiyası), ad və antroponimin bir-bi­rinə mü­nasibəti, adların mənşəyi və quruluşu, fami-liya, tə­xəl­lüs, ləqəb, adqoyma ənənələri və s. hərtərəfli şərh olun­­muş­dur.

“Familiya. Təxəllüs” kitabı ümumtəhsil məktəblərinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimləri, ali məktəblərin filologiya fakültələrinin tələbələri üçün nəzərdə tutul­muş­dur. Kitabda ad və ad sistemi, atanın adı, familiya, təxəl­lüs, ləqəb və s. geniş təhlil olunmuş, həmçinin, vəsaitin so­nunda ilk dəfə olaraq, “Azərbaycan təxəllüs lüğəti” veril­mişdir. Bu lüğətə 600-ə yaxın təxəllüs daxil edilmişdir. Lü­­ğətdə təxəllüsü daşıyan şəxsin adı, atasının adı, fa­mili­yası, təxəllüsü, (nadir hallarda ləqəbi), sənəti və yaşadığı dövr haqqında məlumat ensiklopedik lüğətlərə məxsus qı­sa məqalələr şəklində verilmişdir.
“Azərbaycan şəxs adlarının semantikası və orfoq­ra­fiya­sı” kitabı ümumtəhsil məktəblərinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimləri, ali məktəblərin filologiya fakültə­lərinin tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Vəsaitdə ad ka­teqoriyaları və onların üzvlənməsi, antroponimik vahid­lər, adların əsası və semantikası, orfoqrafiiyası və s. məsə­lələr geniş şəkildə şərh olunmuş, kitabın sonunda isə 3000-ə ya­xın şəxs adları lüğəti verilmişdir.
Azərbaycan antroponimikasının tədqiqi tarixinə dair ve­ri­­lən qısa xülasədən aydın olur ki, son onillikdə antro­po­ni­miyamızın araşdırılması inkişaf etmişdir. Bu mülahi­zəni son illərdə ali məktəblərin filologiya fakültələrində aparı­lan xüsusi kurslar Azərbaycan onomastikasına həsr olun­muş Elmi konfranslar və yaxud ayrı-ayrı Elmi konf­rans­la­rın “Onomalogiya” bölməsində oxunmuş məru­zələr, tez-tez dövri mətbuatda nəşr olunan məqalələr, çap olunan me­­­­todiki göstərişlər, tədris proqramları və vəsaitlər bir da­ha təsdiq edir.


IV FƏSİL

AZƏRBAYCAN ANTROPONİMLƏRİNİN
İNKİŞAF TARİXİNƏ DAİR

Azərbaycan xalqı qədim zamanlardan cəmiyyət üzv­lə­ri­nin birini digərindən fərqləndirmək üçün onlara müxtəlif adlar vermişlər. İnsan cəmiyyətinə xidmət edən belə adlar və yaxud antroponimlər tarixən çox nadir hallarda dəyi­şikliyə uğrayır və əsasən sabit olduqları üçün dilin müx­təlif sahələrinə dair ən qədim xüsusiyyətləri mühafizəkar­ca­sı­na qoruyub nəsildən-nəsilə verərək, müasir dövrümü­zə qə­dər gətirib çıxarmışlar. Çünki şəxs adları da dilin inkişaf tarixi ilə əlaqədardır; adların tarixi dilin tarixi qədər qə­dim­dir. Odur ki, istər müasir, istərsə də tarixən xalqımız ara­sında geniş yayılmış şəxs adlarının toplanıb diçilik ba­xımından təhlil olunması antroponimiyanın mühim vəzi­fəsi olmalıdır. Kartotekamıza daxil olan Azərbaycanın bir ne­çə minlik şəxs adları üzərində tarixilik nöqteyi-nə­zər­dən müşahidələr aparmalı olduq. Həmin müşahidə­lərə əsasən Azər­­baycan şəxs adlarının tarixi inkişaf prosesini iki mər­hələyə bölmək olar: 1) Qədim Azərbaycan şəxs ad­ları. 2) Müasir Azərbaycan şəxs adları.
Azərbaycan antroponimikası ilə yaxından məşğul olan A.Qurbanov isə antroponimlərimizin inkişafı tarixini dörd mərhələyə bölmüşdür:
1.Qədim dövrlərdə Azərbaycan antroponimləri (XII əsrin sonuna qədər);
2. XIII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan antroponimləri;
3. XIX əsərdə Azərbaycan antroponimləri;
4. XX əsrdə Azərbaycan antroponimləri.

1. QƏDİM AZƏRBAYCAN ŞƏXS ADLARI. Azərbay­­can dilinin tarixini öyrənmək üçün müxtəlif mən­bə­lərdən istifadə edildiyi kimi, antroponimlərimizin tarixi tə­şəkkülü məsələ­lərinin tədqiqində də müxtəlif mən­bələrdən istifadə edil­mə­lidir.

Azərbaycan antroponimiyasının tarixini öyrənmək üçün istifadə etdiyimiz mənbələri iki qrupa bölmək olar: a) xü­susi mənbələr, b) ümumi mənbələr.
Xüsusi mənbələr dedikdə, hər şeydən əvvəl, Azər­baycan antroponimiyasının tədqiqi zamanı istifadə olunan və bila­vasitə Azərbaycan dilində yazılmış mənbələr; ümu­mi mən­­bələr dedikdə isə istər Azərbaycan dilinin, istərsə də ant­­ro­ponimiyasının tarixinin tədqiqi zamanı istifadə olu­nan “yəni, əksərən türk dilləri ailəsinə mənsub dillərin va­hid xalq dili halında formalaşmasından əvvəlki dövrdə qəbilə və tayfa dilləri əsasında yazılmış kitabələri və s. ümu­­mi ilk mənbələr” nəzərdə tutulur.
Qədim Azərbaycan şəxs adlarını tədqiq edərkən Azər­baycan xalqının mədəni, ictimai-siyasi və ədəbi həyatında mühüm yer tutan “Kitabi - Dədə Qorqud” das­tanlarını, M.Qa­ğanqatlının “Aqvan tarixi” əsərini, qədim əfsanə və nağılları, həmçinin, tarixi mövzuda yazıl­mış əsərləri, o cüm­lədən, Anarın “Dədə Qorqud” povestini, C.Cab­bar­lı­nın “Od gəlini” pyesini xüsusi; qədim türk yazılı abi­də­lə­rini, o cümlədən, “Orxon-Yenisey” kitabələrini, Y.Ba­la­sa­qunlunun “Kutadqu bilik”, əsərini ümumi; həmçinin, baş­qa dillərə məxsus bir sıra mənbələri, o cümlədən, XII əsr müəllifi K.Qandzaketsinin “Tarix” əsərini, müasir təd­qi­qatçılardan M.İ.Artamonovun “İstoriya Xazar”, L.N.Qu­mil­yevin “Drevniye tyurki” və onlarla tədqiqatçıların qə­dim və orta əsrlərə dair əsərlərini yardımçı mənbələr kimi gö­­türmüşük. Həmin əsərlərdəki şəxs adlarının semantik mə­­na qruplarını, adların nitq hissələri ilə ifadəsini, kom­po­nentlərinin tərkibini və s. xüsusiyyətlərini araşdır­mışıq.
Azərbaycan dilinin, eləcə də, bu dilin tarixən xidmət et­diyi xalqın keçmişini və müasir vəziyyətini öyrənmək üçün antroponimlər və yaxud şəxs adları da qiymətli mən­bə­dir. Antroponimlər xalqımızın uzaq keçmişini və tarixi in­kişafını özündə əks etdirən bir güzgüdür, söz abidə­ləri­dir. Elə abidələr ki, onlarda dilimizin ən qədim səciyyəvi xüsusiyyətləri mühafizə olunmuşdur. Məlumdur ki, Azər­baycan xalqının qədim tarixinə dair mənbələr bütövlükdə bizə gəlib çatmamışdır. Xalqımızın tarixinin müəyyən səh­fələrini açmaq üçün antroponimlər, toponimlər və s. bizə müəyyən qədər material verir. Odur ki, qədim xüsusi ad­ları, o cümlədən, tarixə yoldaşlıq edən antroponimləri dil­çilik baxımından təhlil etmək vacibdir. Şübhəsiz ki, bu çətin və mürəkkəb problemin həlli üçün xalqımızın tarixi ilə bağlı olan yazılı mənbələrin, arxiv sənədlərinin, şifahi xalq yaradıcılığı materiallarının və digər mənbələrin komp­­leks şəkildə öyrənilməsi müsbət nəticələr verə bilər.
Qədim dövr Azərbaycan antroponimiyasını da inkişaf prosesinə görə üç mərhələyə bölmək olar:
1.Qədim, yəni XII əsrə qədərki dövrdə Azərbaycan ant­roponimləri,
2. Orta əsrlərdə, yəni XIII-XVII əsrlərdə Azərbaycan ant­roponimləri.
3. Yeni dövrdə, yəni XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycan ant­­roponimləri.

QƏDİM, YƏNİ XII ƏSRƏ QƏDƏRKİ
AZƏRBAYCAN ANTROPONİMLƏRİ

Azərbaycan dilinin qədim antroponimik sistemini öy­rən­­mək üçün M.İ.Artamonovun “Xəzərlərin tarixini öyrən­mək üçün birincidərəcəli mənbə” hesab etdiyi “Aqvan ta­rixi” dilçilik, xüsusilə onun yeni yaranmış onomalogiya şö­bəsi üçün də maraqlıdır. Azərbaycan tarixinin təxminən minillik bir dövrünü əhatə edən bu əsərin ikinci kitabı VII əsrdə Bərdədə, Cavanşirin sarayında yaşamış Musa Qala­kətliyə məxsusdur. Həmin əsərdə çoxlu miqdarda Azər­baycan sözləri ilə yanaşı qədim zamanlarda xalqımız tərə­findən yaradılmış bir qrup antroponimlər də işlənmişdir: Avçi (Ovçu), Alp, Qazan, Qonaq, Qor, Tanqrıxan, Ağbuqi (Ağ buğa) və s.
Qədim erməni yazılı mənbələrində də Azərbaycan söz­ləri ilə yanaşı onlarla Azərbaycan antroponimləri də işlən­mişdir. O cümlədən, XI əsr yazılı mənbəyi olan “Povest­vo­va­nie Aristakosa Lastvireçi”də də Azərbaycan mənşəli Alp, Aslan, Sultan antroponimləri və Türkestan toponimi iş­lənmişdir.
XIII əsrdə yaşamış erməni salnaməçisi Sibat Spara­petin qeydlərində qədim silah adları əsasında düzələn Azərbay­can antroponimlərinə də təsadüf olunur. Qluç Ars­lan (qılınc) və Poltaçı (balta sözündəndir) və s.
XII əsr müəllifi Kirakos Qandzakesinin “Tarix” əsə-rin­də göstərilir ki, türk (Azərbaycan - M.Ç.) antropo­nim­lə­ri Azər­bay­canda yaşayan xristianlar arasında da geniş şə­kildə ya­yılmışdır. Məsələn, Yuxarı Xaçen hakimi Vax­tan­qın (1141-ci il), arvadının adı Arzu xatun, Mamikonyan qar­daş­larından birinin adı Aslan bəy, Xaçen Knyazı Həsən Calalın oğlu Atabəy, Alp Arslan, Qulu, Gürcü Xatun (çar Tamara nəzərdə tutulur), Qara Bahadur, Qaracuq (Qa­ra­çıq), “Kitabi - Dədə Qorqud” dastanlarında isə Qaraca Ço­­­ban işlədilmişdir.
XII-XIII əsr erməni şair Frikin şeirlərində Azərbaycan söz­ləri ilə yanaşı Azərbaycan antroponimlərinin işlədilmə­sinə də təsadüf olunur: Buqa, Qazan və s.
XIII əsr Azərbaycan antroponimiyasında və sonrakı dövr­­­lərdə Avçi (ovçu) şəxs adının işlənməsinə də təsadüf olunur. Məsələn, XVII əsr Azərbaycan şairlərindən biri də Məlik bəy Avçıdır.
Azərbaycan antroponimiyasında Qulu, Gül, Təhmasib ad­­­ları da qədim zamanlardan işlək olmuşdur. Məsələn: XVI əsrdə yaşamış məşhur sənətkarlardan biri Təhmasib Qu­­lu Gül azərbaycandilli varsaq qəbiləsindən olmuşdur.
V.L.Qukasyan yazır: “Aqvan tarixi”ndə qeyd olunur ki, Cənubi Dağıstandandakı Hun savirlərin başçısı Eltəbər Alp (Alp İltver) Zaqafqaziya ölkələri ilə əlaqələrini möh­kəmlətmək məqsədi ilə 632-ci ildə Arana şan-şöhrətli Avçi Qaraxanı, Ermənistana isə Xursan Tornağının valisini gön­də­rir”. Xursan 982-ci ildə yazılmış “Hüdud al-elam” əsə­rində Şirvanşahlığın üç vilayətindən (Şirvan, Layzan, Xur­san) biri kimi qeyd olunur. Akademik V.F.Miro­ns­ki­nin fik­rincə Xursan təxminən Şabran-Müşkür əra­zisinin (Qu­ba rayonunun cənub hissəsini) əhatə edirmiş.
Y.Nemət hunların türkdilli xalqlarla əlaqəsindən bəhs edə­rək, bir neçə şəxs adının türkdilli olmasını ehtimal edir. Hun adları: Mundzuk, Aybirs, Eşkəm, Ylək, Yrnək və Dən­qiz - eləcə də Atillanın arvadının adı Ariqkan ehtimal ki, türk mənşəlidir.
Xalqımızın tarixən yaratmış olduğu zəngin folklor ma­te­rial­larından məlumdur ki, Qız qalası haqqında altı əfsanə və rəvayət toplanıb nəşr edilmişdir. Onlardan üçü “Ya­şa­yan əfsanələr”də, ikisi “Yanardağ əfsanələri”ndə, bi­ri isə 20 cildik “Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitab­xa­na­sı”nın birinci cildində nəşr olunmuşdur. Qız qalası haq­qın­da olan əfsanə və rəvayətlə bağlı olaraq, xalq şairi R.Rza “Qız qa­lası” poemasını, N.Xəzri “Qız qalalı - dağla qızı” adlı əsə­ri­ni yazmışdır. Qız qalası ilə bağlı olan qədim əfsa­nələ­ri­miz­­də xalqımızın qədim mənəviyyatı ilə yaxın­dan səsləşən bir qrup şəxs adlarına da təsadüf edirik. O cüm­lədən, Xan Dəmir, Uğur kimi kişi adları; Yaşılbəyim, Dur­naxanım, Xə­zəriyyə kimi ahəngdar qadın adları indi də öz təravətini itir­məmişdir.
Türk və ya Ana dilimizin qədim sözləri əsasında forma­laşan şəxs adlarına oğuzların soykökü ilə bağlı erkən orta əsrlərdə yaranmış tarixi əfsanədə də rast gəlirik. Bu əfsa­nənin birində deyilir ki, Yafət (Yafəs) türklərin ulu babala­rıdır. Monqollar və türklər eyni nəsnəni nəqil edirlə ki, (Nuh) Yafəti Gündoğana göndərir. Türklər Yafəti Bulca­xan (Abdulcaxan) adlandırmış və adlandırırlar. Burcaxa­nın (Abdulcaxanın) Nuhun oğlu və ya nəvəsi olduğunu də­qiq bilmirlər. Əfsanəyə görə, Bulcaxanın Dib-Yakuy (Dib Bakuy) adlı oğlu varmış, onun da Qaraxan, Orxan, Qazxan və Türkxan adlı oğulları varmış.
Hələ, erkən Orta əsrlər əfsanəsində özünə yer tapmış və XVII əsrin yazılı mənbələrində bu günə qədər gəlib çatmış olan Qaraxan, Orxan, Qazxan və Türkxan adları azərbay­candilli sözlər əsasında təşəkkül tapmış şəxs adlarıdır.
“Erkən Orta əsrlərdə türkdilli ədəbiyyat da özünə-məxsus bir inkişaf yolu keçirir və zəngin, güclü folkloru əsasında yazılı abidələri də meydana gəlir”. Bu müna-sibətlə İ.S.Brakinski yazır: “V-XIV əsrlərdə meydana gə­lən runik və uyğur abidələri bir xalqın yox, bütün türkdilli xalqların ümumi ədəbi fonduna daxildir”. İ.V.Stablevanın mülahizəsi bu fikri daha geniş əhatə edir: “Çünki bu əsr­lər­də Mərkəzi və Orta Asiyada, Cənubi Sibirdə vahid ümumtürk ədəbi dili hökm sürürdü”.
Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, erkən, Orta əsrlərdə yaradılmış türkdilli mənbələrdə türkdilli xalqların hamısının payı olduğu kimi, həmin mənbələrdə işlədilmiş şəxs adlarını da türkdilli xalqların hamısının antropo-nimiyası üçün ortaqlı və ya müştərək hesab etmək olar.
Orxon-Yenisey abidələrində qeyd olunan Göytürk hökm­­darının vəziri Bilgə Tonyuğuq, Göytürk dövlətini ye­nidən qurub möhkəmləndirən Kutlıq xan və onun övladı Gültəkinin adları türkdilli sözlər əsasında formalaşmışdır. “Yoluq Təkin Göytürk tarixini xatirələr şəklində əbə­diləş­di­rir”. Yoluq, Təkin qədim türkdilli sözləri əsasında for­malaşmış antroponimlərdir.
XI əsrin məşhur filoloq alimi M.Kaşğarlının “Divani - lüğət-it-türk” əsərində qədim türk hökmdarı Alp Ər Tunğa (Əfrasiyab), şair Cuci adlarına da təsadüf olunur. Alp Ər Tunğa, Cuci adları da türk mənşəlidir.
Türkdilli xalqlar üçün müştərək olan qədim mənbə­lərdən biri də XII şairi Yusif Balasaqunlunun “Kutadqu bi­lik” poemasıdır. Türk xalqlarının ədəbiyyatında ilk poe­ma olan bu əsər və əsərin yazıldığı şərait antroponimiya üçün xeyli məlumat verir. Bu əsər Qaraxani hökm­darla­rından olan Tafqaç Buğra Qaraxan Əbu Əli Həsən ibn Süleyman Ars­lan Qaraxana həsr edilmişdir. Xaqan da bu əsəri yüksək qiymətləndirərək, onun müəllifinə “Xas Ha­cib” fəxri adı vermişdir. Burada qeyd olunan Tafqaç, Buğ­ra, Qaraxan, Arslan və əsərin qəhrəmanlarının adları Gün­doğ­dı (Gün­doğdu), Aytoldı (Aydoldu), Okdülmüş (Odqur­muş) türk mənşəli antroponimlərdir.
Azərbaycan ədəbi dillinin təşəkkül dövrünü zəngin ta­ri­xi sənədlər və bədii dil materialları əsasında tədqiq edən professor T.Hacıyev “Dədə Qorqud” kitabının leksik-se­mantik və qrammatik xüsusiyyətləri ilə yanaşı əsərdə geniş şəkildə büruzə verən səciyyəvi onomaloji cəhətləri də araş­­dırmış və bir növ, xalqımızın tarixən yaratdığı qədim onomastik laylaları üzə çıxarmışdır. Dastanı dilçilik baxı­mından hərtərəfli tədqiq edən müəllif bu münasibətlə yazır: “Onomastika xalqın tarixini əks etdirən faktlardan­dır. İnsan adlarının yaratdığı təbəqələr xalqın tarixi inkişa­fının mərhələlərinə uyğundur” Azərbaycan antropo­ni­mi­yasının tarixinə dərindən nəzər saldıqda bu müla­hizə özü­­nə bəraət qazandırır. Bu proses xalqımızın tarixində də özü­­­nü göstərmişdir.
İslama qədərki və İslam dininin qəbulundan sonrakı dövrlərdəki ant­ro­ponimik təbəqələrə nəzər saldıqda bu fərq daha aydın şə­kildə nəzərə çarpır. “Dinin yeniləşməsi ono­­mastika siste­mi­ni də dəyişir. Türkdilli xalqlar İslam di­ni­ni qəbul et­mək­lə ərəb ad sistemini götürdülər”. Bu­ra­da onu da qeyd etmək lazımdır ki, türkdilli xalqlar müəy­yən mərhələdə ərəb ad sisteminə keçsə də əsrlər boyu ya­rat­mış olduğu öz ənənəvi türkdilli şəxs adlarını unutma­mışlar. Bu xalqların dilində ərəb dilinindən alınma sözlər aparıcı rola malik ola bilmədiyi kimi, antroponimiyasında da ərəb adları üstün­lük qazana bilməmişdir. Bunu erkən Orta əsrlərdə yaradıl­mış “Kitabi-Dədə Qor-qud” dastan­la­rın­da işlədilmiş 100-ə yaxın şəxs adı da təsdiq edir. Dastandakı şəxs adları türk dilli xalqların qədim onomaloji mənzə­rə­sini parlaq şəkildə əks etdirir: Qorqud, Bayandır, Ulaş, Salur, Qazan, Uruz, Səlcuq, Dondar, Qaragünə, Qa­rabudaq, Aruz, Qoca, Qaz­lıq, Bayburd, Bamsı, Beyrək, Yey­nək, Duru, Sarı, Qulmaş, Qaracıq, Çoban, Qarangüc, Dəmirgüc, Əmən, Alp, Ərən, Duxa, Domrul, Basat, Uşun, Səkrək, Qanlı, Qanturalı, Dir­səxan, Buğac, Qanıqtan, Qo­ğan, Aslan, Qıyan, Bəkil, Əkrək, Qılbaş, Burla, Ba­nı­çiçək, Yengə, Selcan, Qaracıq, Ağca, Tərsuzamış və s.
Bunlardan başqa müxtəlif yazılı mənbələrdə də türk -Azər­­baycan mənşəli qədim adlara təsadüf edilir. O cüm­lədən, Oral, İmir, Soraq, Çırpan, Alay, Göyüş, Qutluq, Ba­kı, Düyər, Aman, Uğur, Ardıc, Diri (Aşıq Qurbani də Di­ri ki­şinin nəslindən olmuşdur) kimi kişi adlarına və Bə­yim, Aşxanım, Axçalı, Çəmən, Gülöyşə, Aylan kimi qadın ad­la­rına da təsadüf edilir.
T.Hacıyevin qeyd etdiyi kimi, “bu adlar da, adqoyma mə­­rasiminin özü də Orxon-Yenisey kitabələrindəkinə ta­mam uyğun gəlir. Ümumi sistemdən kənaraçıxma cüzidir; həm də bu adların, hələ, mənşətə yeni daxil olduğu görü-nür, - onların ataları ilkin qayda üzrə adlanır. Qəflət Qoca oğlu Şirşəmsəddin, Alp Rüstəm; dastandakı qeyri-oğuz ad­ların­da da qədim ad sistemi ilə analogiya qalır: Qıpcaq Mə­lik, Qara Təkur Məlik, Şöklü Məlik, Sunu San­dal Məlik, Ağ Mə­lik Çeşmə və s. Müasir məişətimizdə və­tən­daşlaşan söz­lər (dini mənşəli: Məhəmməd, Həsən, Hü­seyn, Fatimə və s. Adi adlar: Zeynəb, Zübeydə və s.) de­diyimiz kimi son­­rakı dövrlərin əlavəsidir. Deməli, əsərin onomastik sis­temi də VIII-IX əsrlərdən əvvələ ge­dir”.
Qədimlik, tarixilik və milli kalorit baxımından C.Cab­bar­lının “Od gəlini” pyesindəki personajların adları da ma­raqlıdır. Çünki əsərdə İslam dininin Azərbaycanda zorla qəbul etdirməyə başlandığı dövrün hadisələri öz əksini tap­­mışdır. Odur ki, Azərbaycanda İslam dini tam qəbul edil­­mədiyi və ərəb istilası olmadığı dövrdə Azərbaycan di­lin­də ərəb mənşəli antroponim də ola bilməzdi. Məhz bu tari­xi şəraiti nəzərə alan müəllif öz personajlarına Azər­bay­­can dilinin daxili imkanları əsasında yaradılmış adlar ver­miş­dir: Elxan, Solmaz, Qorxmaz, Dönməz, Gülgün, İl­dı­rım, Sönməz, Yanardağ, Oddamı və s. Göründüyü kimi bu ad­lar “Dədə Qorqud” dünyası və epoxası ilə səsləşir.
Müasir Azərbaycan antroponimiyasında bir sıra qədim qıp­caq mənşəli antroponimlərə də təsadüf olunur. O cüm­lədən, kişi adları: Altunbəy,Əzəlbəy, Dəmir və s. Qa­dın ad­ları: Ulduz, Çiçək, Sünbül, Aybikə, Qaraqaş, Minbikə və s. Bu qrup qıpçaq adlarına Başqırd antroponimiyasında da rast gəlmək olmur: Altınbay, İzelbay, Timer, Kamil, So­­ley­man, Foat, Əiün, Yakun, İzel, Karabay, Ayhılıu, Ka­rasəs, İl­qiz, İondoz, Səsək, Səmbəl, Aybikə, Qarağaş, Min­­lebike.
XII əsrə qədərki Azərbaycan dilinin inkişafı və tə­şək­kü­lü problemlərini zəngin mötəbər mənbələr əsasında araş­dı­ran V.İ.Aslanov yeri gəldikcə dilimizin qədim xü­su­siy­yət­lərini açmaq məqsədilə xüsusi adlara - antropo­nim­lə­rə də mü­ra­ciət etmişdir. O, həmin tədqiqatında həm dili­mizin ta­rixi, həm də antroponimiya üçün maraqlı olan bir sıra qə­dim şəxs adlarını da üzə çıxarıb, dilimizin qədim xü­­­susiy­yət­­lərinin öyrənilməsində onların əhəmiyyətini qeyd et­miş­­dir. O, bu münasibətlə yazmışdır: “Bu baxım­dan bizə əsl adı ərəb mənşəli olan, lakin sonralar qazandığı adla məş­­­­hur­laşan Toğrul, Alp, Arslan, Toğan, Bərgü, Yarıq, Qızıl Ars­lan, Körpə Aslan, Təpər (Mühəmməd), Ağ Sun­qur, Qara Sunqur və bunlarla yanaşı eldəgizlər, ata­bəylər; sülalə, xalq, tayfa və qəbilə adları çox şey verir.
Müəllif qədim Azərbaycan dilinin linqvistik xüsusiy­yət­­lə­­rini dərindən araşdırmaq üçün xüsusi yazılı mən­bə­lərin az­­lığı və ya çox nadir halda olduğunu nəzərə ala­raq, ərəb dilli mənbələrində geniş şəkildə işlənmiş türkdilli xalqlara məxsus olan şəxs adlarını üzə çıxarmışdır. Bu mü­­nasibətlə müəllif yazır: “Orta əsr ərəb mənbələrində biz eyni za­man­da Kəkcə, Kəktaş, Saruq, Bilik, Artuq, Ça­pıq//Çabıq, Ta­puq, Yoluq, Aslantəkin, Əftəkin, Qaratəkin, Aytəkin, Ya­rıx­təkin, Yeltəkin, Sevtəkin, Sübhtəkin, Gü­lüş­təkin, Tağtə­kin, Taştəkin, Təktəmir, Taştəmir, Sayıcı, Sa­ru­cu, Alış, Tu­­taş, İtgü, Bilkin, Seqman, Səkman, Gün­toğdı, Ya­­­ğı­ba­san, Qaymaz, Soqmas, Atamış, Titər (Tü­tər?), Ağar­t­mış, Ağ­la­mış, Aldatmış, Yüzatmar tipli min­lərlə ad­lara tə­sa­düf edi­rik. Bütün bunlar bizə belə bir isti­qamət verir ki, Azər­bay­can antroponimiyasının tarixinin öyrənil­məsin­də ərəb di­lində yazılmış əsərlərdən də mötə­bər mən­bə kimi isti­fadə etmək olar. Və bu vacibdir.
Orta əsrlər ərəb tarixçisi İbn Tanrıberdinin əsərlərinə is­ti­nad edən müəllif yazır: “681-ci ildə Alban Yepiskopu İz­rai­lin rəhbərliyi altında din xadimlərindən ibarət nüma­yən­­də heyəti Hun hakimi Alp-eltəvərim (Təpər) yanına get­miş­­dir.
X əsrdə İran şahı Sultan Mahmud eyni zamanda Səbük­təkin kimi tanınmış və onun sevimli qulunun adı Ayaz ol­muşdur. Bütün yuxarıda sadalanan və bu qəbildən olan baş­­qa şəxs adlarının çoxu Azərbaycanla bağlıdır və VI-XII əsrlər Azərbaycan dilinin leksik, qrammatik tərkibini və fo­nomorfoloji quruluşunu öyrənmək üçün əvəzsiz mən­bədir”.
Müasir Azərbaycan antroponimiyasında olduğu kimi, xal­­­­qı­mızın tarixən yaratmış və yaşatmış olduğu şəxs adla­rı­nın bir qrupu, hələ, lap qədim zamanlardan xalqımız ara­sın­da geniş yaylmışdır. Həmin adlar öz idealı və mənəvi gö­zəl­­liyini indi də saxlayır. Bu nöqteyi-nəzərdən “Azər­bay­­can xalqının islamiyyətə qədərki və heç bir əsərlə mü­qa­yi­səyə gəlməyən ən dürüst və etibarlı tarixi”, “II-VI əsrlər qədim Azərbaycan dillinin, eyni zamanda bu dövr üçün xal­qımıza xas olan adət-ənənələri özündə əks et-di­rən “Ki­ta­bi - Dədə Qorqud” dastanları zəngin antropo­nim­lər qalereya­sını xatırladır.
“Ki­ta­bi - Dədə Qorqud” dastanlarında biz “Azərbaycan ədə­­­­bi dilinin inkişafı tarixində... hələlik, ilk ədəbi şəxsiy­yətlə” Dədə Qorqudun ümumiləşmiş obrazı ilə qarşılaşırıq. Bu­ra­da Dədə Qorqud “Hikmət və müdriklik təcəssümü kimi çı­xış edir”. Bunu dastanın “Müqəddimə”sinin ilk sə­­tirindən ay­­dın şəkildə görmək olur. Məsələn, “Oğuzun ol kişi ta­mam bilicisi idi. Nə dersə olardı... Qorqud Ata Oğuz qov­munun müşkülünü həll edirdi. Hər nə iş olsa, Qorqud Ataya danışmayınca işləməzlərdi. Hər nə ki bu­yursa qəbul edərlərdi”.
Azərbaycan xalqı arasında təkcə adamların deyil, hətta, bütün əşyanın adlarının da Qorqud tərəfindən qoyulmuş ol­­duğu barədə rəvayət vardır. Bu rəvayətdə deyilir ki, bü­tün şeylərə ad qoymuş Dədə Qorqud sonradan dərk et­miş­dir ki, dörd adı yanlış qoymuşdur, buna görə də, aşa­ğıdakı misraları söyləmişdir:

Gəlinə ayran demədim mən Dədə Qorqud,
Ayrana doyran demədim mən Dədə Qorqud,
İynəyə tikən demədim mən Dədə Qorqud,
Tikənə sökən demədim mən Dədə Qorqud!

Qədim zamanlardan xalqımız arasında geniş yayılmış və dillər əzbəri olan bu şeir parçasında qeyd edildiyi kimi, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının ayrı-ayrı boylarında Də­də Qorqud gənclərə ad qoyub. Məsələn, Dədə Qorqud “Dir­sə xanın oğlu Buğacın boyunu bəyan edər” boyunda Dir­sə xanın oğluna buğanı öldürdüyü üçün Buğac; “Bay­bu­­­­ra­nın oğlu Bamsı Beyrək boyunu bəyan edər” boyunda Baybu­ranın oğluna qırx nəfər igid yoldaşı ilə beş yüz nəfər qa­rətçiyə qələbə çalıb bəzirganları azad etdiyinə görə Bam­sı; “Basat Təpəgözü öldürdüyü boyu bəyan edər” bo­yunda Aruz Qocanın oğluna at basdığı üçün Basat adını ve­rir.
Dədə Qorqudun ad qoyması haqqındakı rəvayəti Əbdül Qazi Xivəli də XVII əsrdə qeydə almışdır.
Yakutlarda belə bir inam varmış ki, Günəş qəhrə-man­lara ad qoyur, onların adını göndərir.
Dədə Qorqud dastanının idealı, məzmunu, mənası, in­san­lara münasibəti və bədii dili kimi, bu personajların adı da canlı və həyatidir. Dastanın nəsr və nəzm dili bir-biri ilə ahən­gdar olduğu kimi, dastanın dili ilə obrazların adı da bir-birinə tam həmahəngdir. Dastanın məzmunu isə boy­lar­dakı adların dolğun mənaları və məntiqliyi ilə oxu­cunu və dinləyicini valeh edir: Dastanda adlar arasın­dakı həma­hən­gdarlıq həm kişi, həm də qadın adlarında özü­nü doğlun şəkildə bürizə verir. Məsələn, Bəkil-Beyrək, Aruz-Uruz, Dö­­nəbilməz-Dözən, Dəmirgüc-Qaplangüc, Banıçi­çək-Bur­la­xatun və s.
Yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, müxtəlif mənbə-lər­də özü­nə yer tapmış olan bir qrup şəxs adlarını da türk­dilli, o cümlədən, Azərbaycan antroponimlərinə daxil et­mək olar:
V əsr: Bəhram, Qazan xan, Avçı (Ovçu), Tarxan, Ton­yu­quq, Birgə xan və s.
VI əsr: Xosrov Pərviz və s.
VII əsr: Çolpan Tarxan, Alp Eltəbər, Cavanşir, Musa Şə­həvat və s.
VIII əsr: İsmayıl ibn Yasar,Əbdül Abbas Əl-Əkma və s.
IX əsr: Buğay asi Şarabi, Babək və s.
X əsr: Əbu Abdulla əl-Məraği, əl-Müğəlləsi, Bəra­kəveyh Zəncani və s.
XI əsr: Buğra xan, Kutılmış, Elbasan, Salar, Alp Ər Tun­­ğa, Gündoğdı, Aytoldı, Xəttat Nizami Təbrizi və s.
XII əsr: Börküyarıq, Şəmsəddin Eldəgəz, Aybək, Turan­şah, Toğrul ibn Arslan, Cahan Pəhləvan, Qızıl Arslan, Əbu Bəkr Özbək, Yağıbasan, Ağ Sunqur, Atabəy, Qutluq İnanc, Aytoğmış, Ömər Gənci, Yusif ibn Tahir, Eynəl­qüz­zat Mi­ya­nəçi və s.
Yuxarıda deyilənləri ümümiləşdirərək Azərbaycan ant­roponimi­ya­­sının müasir dövründə olduğu kimi, qədim dövr­lərdən xalqımız arasında geniş yayılmış şəxs adlarını da semantik cəhətdən aşağıdakı qruplara bölmək olar:
1. Xeyirxahliq bildirən sözlər əsasinda dü­­zələn antro-po­nimlər. Dastanda bir qrup şəxs adlarına təsadüf etdik ki, onlar xeyirxahlıq bildirən söz­­­lər əsasında, hələ, qədim za­manlardan formalaşmışdır. Bu qrup adlar, əsasən, kişilə­rə ve­rilmişdir. Məsələn, Bayın­dır - dolandıran; dövlətlən­­di­rən, yarıdan; Uruz-pay, müka­fat; Dondar-geydirən, paltar ve­rən, xələt verən, dolandıran; Yeyinək-xeyirxah, xoş­di­lək, Qıyan-qı­yan, kömək edən, yar­­­dım edən; Həmid-dua və şü­kür edən, mədh edən, tərif edən, Ənsə-kömək edən və s. ad­ların məntiqi mənası bu gün də öz təravətini saxla­mış­dır.
2. İgidlik və rəşadət bildirən sözlər əsa­­­sinda düzələn antroponimlər. “Kitabi-Də­də Qorqud” dastanının hər səti-rin­də insan varlığına, onun fiziki qüvvəsinə, ağılının qüd­rətinə, iradəsinə, igidlik və qəhrəmanlığına, hər zəh­mətə qat­laşmasına və çətinlik­lə­rə qalib gəlməsi səhnə­lə­ri­nə rast gəlirik. Bu dastanın ay­rı-ayrı boylarında qəhrə­man­lıq, ata­ya-anaya hörmət və mə­həbbət, dostluq və fədakar­lıq, qadı­na ehti­ram, ana və ba­cı hü­ququnu üstün tutmaq, onun na­mu­sunu müqəddəs­cəsinə qorumaq, doğruluq və inam, sə­mi­miyyət və etibar­lılıq ki­mi yüksək insani key­fiy­yətlərlə qar­şılaşırıq. Bu zəngin in­sa­ni key-fiyyətlər dasta­nın əsas qəhrəmanları olan şəxslərin adın­da da öz bə­dii əksini tap­mışdır. Məsələn: Qa­zan - qey­rətinə və rəşa­dəti­nə görə ad qa­­zanan, Buğac - bu­ğanı qətil etdiyinə və yıxıb öldür­dü­yü­­nə görə ad alan; Salur - tayfaya və orduya yaxşı baş­çılıq və sərkərdəlik et­di­­yinə görə; Bam­sı - qırx nəfər igid yol­daşı ilə beş yüz nəfər qarətçiyə qələ­bə çaldı­ğına gö­rə; Alp - qəhrəman, Əvrən - qəhrəman, Uran - qoşu­nu qaytaran, Dü­yər - düyən, düşmənin əl-aya-ğını bağ­­la­yan, Dözən - sə­­bir­li, tədbirli, təmkinli, Əmən - ina­nılmış, mötəbər, eti­bar­lı; Elin, Ulaş, Bəkil, Ba­hadır, Bək­duz, Bey­­rək, Dələk, Doğ­sun, İmran, Dönə­bil­məz; Bar­lıq abi­də­sin­də işlənmiş Kü­lük - şanlı, məşhur; Tural, Qo­cər kimi igid­­­lik və qəh­rə­man­lıq bildirən adlar həm ifadə et­­diyi mə­na, həm də ahəng­darlığı ilə insanı va­leh edir.
3. Gözəllik və zəriflik birdirən sözlər əsasında düzələn ant­­roponimlər: Boyu uzun Burla Xatun, Banıçiçək; Qut­luq­­­xanım və s.
4. İnsanın zahiri görnüşünü bildirən sözlər əsasında dü­zələn antroponimlər: Bığı qanlı, Bəkdüzəmən, Qaraca Ço­ban, Kök Amaş və s.
5. İctimai-siyasi həyatla bağlı anlayışları bildirən söz­lər əsasında düzələn antroponimlər: Yallıqtikin, Ka­ğan, El­tə­ris, Qazan xan, Bayındır xan, Baybura bəy, Sel­can xa­tun və s.
Türk dillərinin qədim yazılı abidələrində və Dədə Qor­qud dastanında işlənmiş adlar tərkibi etibarilə müxtəlifdir:
Sadə adlar: Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi üçün sadə kök sözlər səciyyəvi olduğu kimi, dastanda və Orxon-Yeni­sey abidələrinin dilində də sadə kök sözlər əsasında forma­laşmış adlar aparıcı rol oynayır. Bu qrup adlar həm kişi­lə­rə, həm də qadınlara verilmişdir.
Kişi adları: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında: Qazan, Bu­­­­daq, Uruz, Aruz, Qoca, Alp, Duxa, Domrul, Dirək, Uran, Əz­rən, Sarı, Bəkil, İmran, Xaçan və s. Orxon-Yeni­sey abi­dələrində: Buğa, Ərən, Oğuz, İnal, Yamtar, Tonra, Udar, El və s.
Qadın adları: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında: Çeş­mə, Pəri, Bur­­la xatun; Orxon-Yeni­sey abidələrində: Umay və s.
Düzəltmə sözlər əsasında düzələn sadə adlar. Qə-dim abi­dələrimizin dilində də bir qrup düzəltmə kök sözlər əsa­sın­da formalaşmış şəxs adlarına təsadüf edilir. Bu, o de­məkdir ki, hələ, qədim zamanlardan dilimizdə morfoloji yol­la sözyaratma prosesi özünü göstərdiyi kimi, hə­min sözlər əsa­­sında formalaşmış şəxs adları da yaran­mış­dır.
Abidələrimizdə işlənmiş şəxs adlarının əksəriyyəti isim, si­fət və saylarla bu və ya digər leksik və qrammatik şəkil­çinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.
İsimlərlə leksik şəkilçinin birləşməsindən düzələn ant­ro­po­nimlər: Buğac (buğ+ac), Qazlıq (qaz+lıq), Buğacıq (bu­­ğa +cıq), Qolça (qol+ça), Oxçu (ox+çu), Ərən (ər+ən) feili sifət şəkilçisi.
İsimlərlə qrammatik şəkilçinin birləşməsindən düzələn an­t­roponimlər: Elin (el+in yiyəlik hal şəkilçisi), Dölək (döl+ək şəxs şəkilçisi).
Sifətlərlə leksik şəkilçinin birləşməsindən düzələn ant­ro­­po­­­nimlər: Qaracıq (qara+cıq), Yalançı (yalan+çı), Ya­lıncıq (yalın+cıq), Yeynək, Yeyin (abidələrimizin dilin­də yaxşı mə­nasında işlənmiş yek//yey sözü ilə arxaik -nək, -in şəkilçisinin birləşməsindən düzəlmişdir). Ağca (ağ+ca), Elik (el+ik) və s.
Feillə leksik şəkilçinin birləşməsindən düzələn antro­po­nim­­lər: Qiyan (qiy+an), Dəzən (dəz+ən), Bilgə (bil+gə), Tu­ran (tur//dur+an) və s.
Feillə qrammatik şəkilçinin birləşməsindən düzələn ant­ro­po­­­nimlər: Düyər (düy+ər), Doğsun (doğ+sun), Doğan (doğ+an), Tutuq (tut+uq) və s.
Mürəkkəb adlar. Qədim abidələrimizin dilində sadə, dü­­zəltmə adlarla yanaşı bir qrup mürəkkəb kök sözlər əsa­sında formalaşan mürəkkəb antroponimlər də işlənmiş­dir.
İsimlə isimin birləşməsindən düzələn antroponimlər: Bu qrup ant­roponimlər həm kişilərə, həm də qadınlara veril­mişdir.
Kişi adları: Şahmərdan, Qılbaş, Qocər, Azər və s. Bu ant­­­roponimlərdən Azər antroponimin düzəlməsi ta­rixi da­ha maraqlıdır. Bu antroponim iki komponetdən iba­rət­dir.
Qədim türk yazılı abidələrində (VII-VIII əsrlər) olan Gül­­təkin abidəsində (böyük abidə) “az” və “yaz kırkız” xalqı, Tonyukun abidəsində “çelki Az eri bultım” (çöl Az­larından bir adam tapdım), “Az yerim” (Azların yerin­də­nəm) kimi etnonim və etnotoponimik söz və ifadələr­dən ay­dın olur ki, hələ, qədim zamanlardan “Az” adlı türk dilli qəbilə və ya tayfa olmuşdur. Ər//Er isə hələ qədim za­man­lar­da Gültəkin abidəsində “igid”, kişi”, “döyüşçü” mə-na­sın­da işlənmişdir. Anarın “Dədə Qorqud” povestində be­lə bir səh­nə ilə rastlaşırıq. Qaraca çoban öküzlə yer şum­layır. Bey­rəyin 14 yaşlı oğlu ona kömək edir.
“Çoban:
-Dədə, bu oğlana ad qoyasınca varmıdır?
Dədə Qorqud:
-Bəli, -dedi, -ad oğlana layiqdir... Onun adını Azər qo-yu­ram. Qoy azərlər çox olsun. Qoy Azərlər çoxalsın”.
Göründüyü kimi, Azər antroponimi “Az” etnonimi ilə “ər” sözünün birləşməsindən əmələ gəlmişdir.
Dastanda işlədilən obrazlardan biri də Şirşəmsəddindir. Bu antroponim fars dilində aslan mənasında işlədilən “şir” zoonimi ilə ərəb dilində günəş mənasında işlənən “şəms” kosmonimi və -əddin şəkilçisinin birləşməsindən əmələ gəl­­­­­­mişdir.
Qadın adları: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında qa­dınlar - ana­­lar və bacılar ceyrana, gül-çiçəyə bənzədilir. Qa­­dınların ağılı, tədbiri, hazırcavablılığı, ərə və ailəyə mə-həbbəti, onla­rın incə və ülvi insani keyfiyyəti öz şəxsi ad­larında da ək­sini tapır. Məsələn, Banıçiçək, Selcan, Can­qız, Günay, Ay­sel, Günel və s. Bu adların ifadə etdiyi mə­na və ahəng­dar­lı­­ğı hamını indi də heyran etməkdədir.
İsimlə ismi sifətin birləşməsindən əmələ gələn antro­po­nimlər. Qədim zamanlarda bu qrup adlar, əsasən, ki­şilərə ve­rilirdi. Məsələn, Dəmirgülü (Dəmir+güc+ü//+lü), Qa­bangücü (qaban + güc + ü//lü), Dəmirdonlu (dəmir + don + lu), Bığıqanlı (bığ+ı + qan+lı) və s.
İsimlə felin birləşməsindən düzələn antroponimlər də qə­dim abidələrimizin dilində geniş şəkildə işlənmişdir. Mə­­sələn, Qorqud, İlalmış, Qanturalı və s. Qorqud ant­roponimi, hələ, qə­dim zamanlardan xalqımızın oda sitayiş et-məsi ilə əla­qədar olaraq yaranmışdır.
Yunan alimi, filosof-tarixçi F.Simoqatda VI-VII əsrlər Qafqaz əfrafı - Odlar diyarı türklərinin inamı, əqidəsi, di­­ni baxımları və mənəvi keyfiyyətlərindən bəhs edərək ya­zırdı: “Türklər odu hər şeydən uca tutur, havaya və suya eh­tiram göstərir, torpağa tərif nəğmələri oxuyur, göyləri ya­radana sitayiş edir, onu Tanrı adlandırırlar... Onlar bu Tanrıya at, buğa və qoyundan qurban verir və özlərinin ka­hini o adamı hesab edirlər ki, o peyğəmbərlik edib gələ­cə­yi qabaqcadan xəbər verə bilsin”.
Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, türklər odu hər şeydən üstün tutur. Heç təsadüfi deyildir ki, oda inam­la əlaqədar olaraq Qorqud antroponimini yaratmışlar. Oda inam indi də xalqımız arasında davam etməkdədir. Xalq ara­­­sında oda, ocağa inamla əlaqədar olaraq belə ifa­dələr vardır: ocaq haqqı, küllük haqqı. Bu inamlar, hətta, öz ək­sini bir sıra antroponimlərdə də göstərir: Ocaq, Ocaq­qulu, Ocaq­­­verdi və s.
Müasir Azərbaycan antroponimiyasında olduğu kimi, qə­dim zamanlarda da antroponimlər müxtəlif üzvlü (bi­rüzv­lü, ikiüzvlü, üçüzvlü) olmuşdur:
Birüzvlü antroponimlər yalnız bir antroponimik vahidlə (ya şəxsi ad, ya təxəllüs, ya da başqa antroponimik va­hid­lə) ifadə olunur: Orxan, Göytürk, Gültəkin, Yoluğ, Qazan, Aslan, Poltacı (balta sözündəndir), Sultan, Domrul, Eş­kəm, Qulu, Basat və s.
İkiüzvlü antroponimlər, əsasən, şəxs adı, təxəllüs və ya şəx­sin milliyyətini bildirən etnonimlə ifadə olunur: Qluc Ars­lan (qılınc sözündəndir), Qara Bahadur, Qaraca Ço­ban, Xan Dəmir, Qara Sunqur, Ağ Sunqur və s.
Çoxüzvlü antroponimlər, əsas etibarilə şəxs adı, ata adı və təxəllüslə ifadə olunur: Həsən Calalın oğlu Atabəy, Mə­lik bəy Avçı, Alp Ər Tunğa, Qara Təkur Məlik, Sunu San­dal Məlik, Ağ Məlik Çeşmə, Atabəy Qutluq İnanc və s.
Qədim antroponimiyamızda ərəb dilinin antroponimik sisteminin təsiri də nisbətən güclü olmuşdur. Bu heç də təsadüfi deyil, çünki VII-IX əsrlərdə Azərbaycan ərəb iş­ğalına məruz qalmış, bu təsir özünü xalqımızın həyat tər­zinin bütün sahələrində olduğu kimi, antroponimiya­mızda da özünü göstərmişdir. Məsələn, Əbu Abdulla əl-Məraği əl-Mü­ğəlləsi, Yusif ibn Tahir, Əbu Bəkr Özbək və s. Lakin bu tə­sir XII-XIII əsrlərdən sonra nəzərəçarpacaq dərəcədə zəif­ləyir, onun yerini fars dili antroponimiyasının antropo­mik sistemi tutmağa başlayır.


XIII-XVII ƏSRLƏRDƏ
AZƏRBAYCAN ANTROPONIMIYASI

Azərbaycan xalqının ictimai, siyasi, iqtisadi və mədəni hə­yatında XIII-XVII əsrlər ayrıca bir mərhələ təşkil edir. Xü­susilə, XIII əsrin axırlarında Elxanilər dövlətinin yaran­ma­sı və Elxanilər dövründə Azərbaycan intibahının inkişaf yo­luna qədəm qoyması, Marağada Rəsədxananın təşkili, Təbrizdə “Rəbi-Rəşidi” adlı böyük elm ocağının açılması, XIII əsrin axrı və XIV əsrin əvvəllərində ilk dəfə Azər-bay­can dilində poetik əsərlərin yaranması, XV-XVI əsr­lərdə Şirvanşah İbrahim və onun övladlarının, Qara­qo­yun­lu və Ağqoyunlu hökmdarlarının hakimiyyəti altında siya­si, ictimai və iqtisadi həytda müəyyən nailiyyətlər qa­za­nıl­ması, Səfəvilər dövlətinin güclənməsi, monqol isti­la­sının vurduğu yaraların sağaldılması və təsərrüfatın in­ki­şafı, Azər­baycanın Qərb və Şərqin bir sıra ölkələri ilə si­yasi və iqtisadi əlaqəyə girməsi, Azərbaycanda yeni inti­bah nəsli­nin yetişməsi və Azərbaycan dilinə güclü meyl gös­təril­məsi, XVII əsrdə mərkəzi dövlətin zəifləməsi, qan­lı feodal mü­haribələrinin gedişi, klassik üslubda bədii əsər yarat­maq meyllərinin art­ması və s. Azərbaycan xal­qının ant­­­roponimiyasına da öz tə­sirini göstərmiş və onun inkişa­fına müəyyən dərəcədə tə­kan vermişdir. Bu dövr Azər­bay­can antroponimiyasında həm türkdilli xalq­lar­la müştərək olan, həm xalis Azər­bay­can adları, həm də ərəb və fars dil­lərin­dən alınma adlar ge­niş yayılmışdır. Lakin antropo­ni­mi­ya­mızda aparı­cılıq ro­lu Ana ­dili sözləri əsasında düzə­lən ad­lara məxsus idi. Bunu aşa­ğıdakı nümunələr də təsdiq edir:
XIII əsrdə: Ərtoğrul bəy Şəmsəddin Xoylu, Tutar, Əfzəl­ləddin Xunəci, Zülfüqar Şirvani, Nəsrəddin Tusi, Şiha­bəd­din Xoylu, Nəcməddin Naxçivani və s.
XIV əsrdə: Nizam Təbrizi, Hafiz Naxçıvani, Əhvədi Ma­ra­ğalı, Qara Yusif, Şeyx Dursun, Eldar, İzzəddin Həsə­noğ­lu və s.
XV əsrdə: Uzun Həsən, Əhməd padşah, Fərrux Yasar, Cə­fər Təbrizi, Ağqoyunlu Yaqub, Cahan şah, Kamaləddin Şirvani, Baysunqur, Əbdülbaqi Bakuvi, Seyid İmadəddin Nəsimi, Pəri, Peykər, Vahid Təbrizi və s.
XVI əsrdə: Bayram Xoca, Vəlican Təbrizi, Şahgəldi ağa, Qorçubaşı Padar, Ayaz, Mühiyyəddin, Məhəmməd Bər­dəi, Məhəmməd Qarabaği, Kəmaləddin Ərdəbili, Əh­məd Ərdə­bili, Əhdi Bağdadi, Katibi, Taclı xanım Şah­bə­yim, Aşıq Ab­­­bas Tufarqanlı, Pərixan Həqiqi, Həbibi, Xacə Rəhmə­tul­­la və s.
XVII əsrdə: Hüseyn Xələf oğlu Bürhan, Xanverdi, Xu­da­verdi, Rəcəbli Təbrizi, Məhəmməd Əmani, Fədai, Məsi­hi, Saib Təbrizi, Əlican İsmayıl oğlu Qövsi Təbrizi, Sadıq bəy Əfşar, Sarı Aşıq (Haqq Aşığı, Qərib Aşıq), Məlum, Na­dir, Cəfərqulu xan Nəva, Mirzə Məhəmməd Ordubadi, Mirzə Sadıq Ordibadi, Rəşid, Sahib, Mirzə Saib Təbrizi və s.
Azərbaycan antroponimləri XIII-XVII əsrlərin ədəbi- bə­dii materiallarında da geniş təqdim olunmuşdur. Bunu aşağıdakı adlar da əyani şəkildə sübut edir.
Kişi adları: Əhməd Hərami, Xoca Rüstəm, Güləfrux (“Das­­­tani-Əhməd Hərami”), Fərhad, Şavur, Hörmüz, Xos­rov, Gəray, Müqabil, Fəğfur (Arif Ərdəbilli “Fərhad­na­mə”), Şapur, Keyvan, Bəhram, Xacə Şərəf, Bədr, Meh­rab, Behzad, Mehr, Müştəri, Hacib (Əssar Təbrizi, “Mehr və Müştəri”), Məcnun, Məhəmməd, Cəla­ləddin Hə­bib, Si­ra­cəddin Süleyman, Abdulla Çələbi, Ərtən, Əli, Ata­bəy, Qa­ra Yoluq Osman bəy (Qazi Bürhanəddinin hə­yat və fəaliy­yəti ilə bağlı adlar), Rəis, Keya, Fəxrəddin, Se­yid Əli (Nə­imi, “Vəsiətnamə”), Şeyxi, Hacı Bayraməli Bəktaşi, Rəfi, Mürtəza, Zülqədər oğlu Əlibəy, Nəsrəddin, Osman Qara­yölük, Həllac Mənsur, Kərxi, Şibli, Ədhəm, Əttar, Cəla­ləd­­din Rumi (Nəsiminin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı ad­lar), Təhmasib (Kişvərinin əsərlərində), Sam Mir­zə, Şeyx Heydər, Rüstəm Mirzə, Şərif Həsənxan, Hüseyn­bəy, İbra­him, Əlvənd Mirzə, Sultan Murad, Şeybani xan, Sul­tan Sə­­lim, Şeyx Səfi (Şah İsmayıl Xətainin həyat və fəaliyyəti ilə bağ­lı adlar), Səba, Ahı, Huşu, Göz (Ş.İ.Xətai, “Dəh­­na­mə”), Ayas paşa, Cəfər bəy (Füzulinin həyat və fəaliy­yəti ilə bağlı adlar), Nizamülmülk, Xızır, Vamiq, Qarun, Qeys, No­­fəl, İbn Səlam (Füzuli, “Leyli və Məcnun”), Zahid, Rind (Fü­zuli, “Rindü-Zahid”) və s.
Qadın adları: Güləndam (“Dastani-Əhməd Hərami”), Gü­lüstan, Məhinbanu, Şirin, Məryəm (Arif Ərdəbili “Fər­hadnamə”), Nahid, Şəməbanu (Əssar Təbrizi, “Mehr və Müş­təri”), Aləmşahbəyim (Həliməbəyim), Məşuqə (Ş.İ.Xə­tai, “Dəhnamə”), Şirin (Nizami, “Xosrov və Şirin”, Füzuli, “Leyli və Məcnun”) və s.
XIII-XVII əsrlər Azərbaycan antroponimiyasını istər qə­­dim, istərsə də yeni dövr antroponimiyasından fərqlən­di­­rən əsas cəhət, xüsusilə, XVI əsr antroponimi­yasının bədii ant­roponimlərlə (alleqorik adlarla) daha zəngin ol­ma­sıdır. Bu sahədə Füzuli sənətkarlığını xüsusilə qeyd et­mək la­zımdır. O, əsərlərində irəli sürdüyü ideya və məz­mun­dan as­lı olaraq, bir növ alleqorik personajlar qalere­yası ya­rat­mışdır. Onun personajları arasında kosmonim, fi­tonim, təbabət və s. anlayışları bildirən sözlər əsasında dü­zələn on­­­larla antroponim vardır. Məsələn, Günəş, Ay, Mər­rix (Mars), Ütarid, Bürcis, Zöhrə (Venera), Zühəli (Sa­turn), (“Yeddi cam”), Bəng, Badə, Ərəq, Buzə, Həbid, Əf­yun, Bərş, Məcun (“Bəngü-Badə”), Aluçə, Alu, Gilas, Zər­dalu, Alma, Armud, Heyva, Nar, Narınc, Turunc, Ba­dam, Kissə, Fındıq, Fısdıq, Qarpız, Gərmək, Xiyar, Hin­divanə, Qovun, Şamama (“Söhbətül əsmar”), Ürək, Səfra, Sevda, Bəlğəm, Qan, Məzac, Səhhət, Ruh, Ədavət, Qəm, Xovf, Kizb, Kin, Həsəd, Həsrət, İztirab, Möhnət, Heyrət, Əql, Pəh­riz, Mə­rəz, Zəf, Qızdırma, Başağrısı, Hüsn, Eşq, Mə­həm­məd, İş­və, Kirişmə (“Səhhət və Mə­rəz”) və s.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi orta əsrlərdə də antroponi­mi­­yamız çox zəngin və rəngarəng xüsusiyyətlərə malik olmuşdur. Qədim dövrlərdə olduğu kimi, XIII-XVII əsr­lər­­də də antroponimiyamızda da avtonimin adı, atasının adı, təxəllüsü, titulu, ləqəbi və s. arasında üzvlənmə halları müx­­­təlif olmuşdur:
Birüzvlü və yaxud yalnız şəxs adından və ya təxəl­lüsdən ibarət olan antroponimlər: Dursun, Eldar, Ayaz, Nadir, Rə­şid, Həqiqi, Həbibi, Fədai, Sahib, Məlum və s.
İkiüzvlü, yaxud şəxs adı və tituldan ibarət olan antropo­nim­lər: Şeyx Dursun, Cahan şah, Şahgəldi ağa, Abdal bəy (Dədə bəy), Sultan Murad, Şeybani xan, Sultan Səlim, Ayas paşa, Əhməd paşa, Cəfər bəy; Aləmşahbəyim (Həli­məbəyim) və s.
İkiüzvlü, yaxud şəxs adı və təxəllüsdən ibarət olan ant­roponimlər: Şəms Təbrizi, Nəsrəddin Tusi, Şihabəddin Xoy­­­lu, Pəri Peykər, Məhəmməd Qarabaği və s.
Üçüzvlü, yaxud şəxs adı, titul və təxəllüsdən ibarət ola­n antroponimlər: Qara Məhəmməd Durmuş, Şah Qasim Ən­vər, Dədə Ömər Rövşəni, Şah İsmayıl Xətai, Aras xan Rumlu, Qazı xan Təkəli, Abdulla xan Ustaclı, Məhəmməd Əmin Şirvani və s.
Çoxüzvlü, yaxud şəxs adı, ata adı, titul və təxəllüsdən ibarət olan antroponimlər: Əhməd Əbu Abbas Qazi Bür­hanəddin, Yusif Məhəmmədcan oğlu Qarabaği, Səəd­din-Mah­mud Əbdülkərim oğlu Şəbüstəri, Əli Rza Abbasi Təb­ri­zi və s.
Tədqiqata cəlb olunan materiallar üzərində apardığımız müşahidələr göstərir ki, XIII-XVII əsrlər Azərbaycan ant­ro­po­nimiyasında xalis Azərbaycan antroponimləri ilə ya­na­şı olaraq, onlarla ərəb, fars və monqol adları da işlədil­miş­dir.

XVIII-XIX ƏSRLƏRDƏ
AZƏRBAYCAN ANTROPONİMLƏRİ

XVII əsrin sonlarından etibarən Azərbycanda feodal çə­­kiş­mələri başlayır və mərkəzi dövlət zəifləyir. Azər-bay­can XVIII əsrin ikinci yarsında bir sıra xanlıqlara par­ça­lanır ki, bu da ölkənin vəziyyətini ağırlaşdırır. Yeni yaran­mış Qa­ra­bağ, Gəncə, Naxçıvan, Şəki, Bakı, Quba, Təbriz, Dər­bənd, Qaradağ, Ərdəbil və s. xanlıqların gər biri ayrıca müs­­­təqil siyasət yeridirdi. XIX əsrin ilk illərindən Azər­baycanı ələ keçirmək üçün Rusiya, İran, Türkiyə arasında çəkişmələr baş verir və müharibələr gedirdi. Bu da Rusiya-İran dövlətləri arasında 12 oktyabr 1813-cü ildə bağlanan “Gülüstan sülh müqaviləsi”nə əsasən Azərbay-canı iki ye­rə parçalanmasına və onun Qarabağ, Gəncə, Ta­lış, Şəki, Şir­­van, Quba, Bakı və Dər­bənd xanlıqlarının Rusiyanın ha­ki­məyyəti altına kəç­mə­sinə səbəb oldu. Şüb­həsiz, bu da öl­kənin ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni hə­ya­tına mənfi tə­sir göstərdiyi kimi, xal­qımızın uzun əsrlər boyu yaradıb-yaşatdığı dil vahid­lərinə - onomastik va­hid­lərə də mənfi tə­sir göstərməyə bil­məzdi. Buna baxma­ya­raq, Ana dilimi­zin saflığı, mədəniyyəti-mizin inkişafı uğ­runda ziyalı­la­rı­mız öz qüv­və və bacarıqlarını əsirgə­mir­dilər. Azərbaycan milli mət­bua­tının və teatrının yara­dıl­ması və inkişaf etdirilməsi, mə­­­­dəniyyət, ədəbiyyat və elm­də müasirlik və intibah meyl­­lərinə diqqət daha da güclə­nir...
XVIII-XIX əsrlər xalqımızın və milli mədəniyyətimizin tarixində xüsusi səciyyə daşıyan bir dövrdür. Bu dövrdə xal­­qımızın mənəvi qidası olan Islam dininə və əsrlər boyu mədəniyyətimizlə yaxından bağlı olan Şərq mədəniyyə­ti­nə, o cümlədən, ərəb-fars mədəniyyətinə qarşı “haqlı-haq­­sız” hücumlar edilir. Rus mədəniyyətinin “müsbət” təsiri isə pərdələnir və həddindən artıq şişirdilir. Bütün bun­­lar, ilk nöbədə, təsirini dildə, onun lüğət tərkibində və lüğət tər­­kibinin qədim və zəngin bir layı olan qrammatik va­hid­lər­də də öz əksini tapırdı. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki ono­mas­­tik vahidlər xalqın tarixi ünvanı, mənəvi və fiziki var­­lı­ğı deməkdir. Xalqı öz soy kökündən, tarixindən, varlı­ğın­dan uzaqlaşdırmaq, özünü-özünə yadlaşdırmaq üçün, ilk növ­bədə, onu öz tarixi ünvanından mərhum etmək hə­mişə ön plana çəkilmişdir. Məhz Çar Rusiyası da uc­qar­la­ra, o cüm­lədən, Azərbaycana münasibətində bu planla hə­rə­kət edirdi. Bir tərəfdən tədricən tarixi toponim­lərimiz dəyiş­dirilir, digər tərəfdən isə antroponimik vahidlərimiz ça­riz­min dəftərxana sisteminə uyğunlaşdırılması adı altın­da rus antroponimik for-mantlarına (-ov, -yev, -ova, -yeva, -ski, -ska­ya) uyğun-laşdırılırdı. Beləliklə də, bir növ “mə­də­ni” yol­la özümüz-özümüzdən uzaqlaşdırılırdıq... Buna bax­­ma­ya­raq, xalqımızın tarixi ünvanını, soyadını özündə qo­ru­­yub saxlayan onomastik vahidlər, o cümlədən, topo­nim və ant­ro­ponimlərimiz öz aparıcılıq rolunu daha da ar­tı­rırdı. Ono­mastik vahidlərimiz rəsmi olaraq dəyiş­dirilsə də, xalq onu öz qəlbində, öz ana dilində unutmayıb, qoru­yub sax­lamış və gələcək nəslə daha təmiz, daha səlis şə­kil­də təq­dim etmişdir. Məsələn, Gəncə və onlarla başqa topo­nimik va­hid­­lərimiz yüz ildən çox öz ilkin tarixi adın­dan rəsmi şə­kil­də uzaqlaşdırılsa da, onlar əməli şəkildə xalqı­mızın qəl­bində daim yaşamış və özünə yenidən həyat vəsi­qə­si al­mış­dır. Axı, xalqın tarixini zorla təhrif etmək, dəyiş­dir­mək ol­maz. Çünki tarixin öz ədalətli qanunları vardır. Bu qa­nun­lar qarşısında hamı - ən böyük dövlət xa­di­mi də, sər­­kər­­­də də acizdir. Bütün bunlara baxmayaraq, onomasti­ka­mız daha da inkişaf edirdi. Belə inkişaf antro­ponimiya­mız­da da öz gözəl bəhrəsini verirdi. Antropo­nimlərimiz bir tə­rəf­dən tarixi adlarımız və milli sözlərimiz əsasında yeni tə­şəkkül tapan adlar, digər tərəfdən isə dilimizdə və­tən­­daş­laş­mış ərəb-fars mənşəli adlar və həmin dillərdən alınma sözlər əsasında düzələn adlar hesabına daha da zəngin­ləş­mişdir. Bu mülahizəni tarixi sənədlərdə, arxiv material­la­rında, dövrü mətbuatda, elmi və bədii əsərlərdə işlədil­miş yüzlərlə antroponimik vahidlər də təsdiq edir.
XVIII əsrdə geniş istifadə dairəsinə malik olan antropo­nimlər:
Kişi adları: Allahverdi, Ağası xan, Molla Vəli Vidadi, Sə­­fa Kərbəlayi Valeh, Dilqəm, İbn Kəşan, Fətəli xan Müş­tə­ri, Mehdi Şəqayi Sabit, Səyyad, Fəraqi, Xurşid, Həmrah, Hüseyn, Şəms, Əbdürrəhman Sultan, Muradxan, Xanço­ban, Dəli Kazım, Şəhriyar, Şirzad, Ərdəşir şah, Həzrət­qu­lu, Xacə Şəban, Əmir Aslan, Aqil, Molla Cəbrayıl, Ca­van­şir, Piri, Sarı, Çobanoğlu, Məhəmməd, Osman, Hacı Əb­dül­­qadir xan, Hacı Məhəmməd xan, Ağa Məsih, Şəfi Əfən­­di, İbrahim xan, Əliağa, Şəhabəddin bəy, Cavad xan, Mə­dəd, Cahangir xan, Sadiq, Vərqa, Topdağıdan, Ənnağı oğ­lu və s.
Qadın adları: Heyran, Sənubər, Pərizad, Şamama, Sər­vi­naz, Bəsdi, Əsləm, Səadət, Xurşudbanu, Şahsənəm, İnci, Gülşa, Maral, Pərixanım, Ağqız, Sona, Güllü, Ceyran, Gö­zəl, Zeynəb, Pəri, Yetər, Şamamabəyim, Zöhrəbəyim, Tel­­li, Dönə, Xanıxanım və s.
XIX əsrin istər tarixi sənədlərində, istərsə də arxiv ma­te­rial­larında və ədəbi-bədii əsərlərdə istifadə olunan antro­po­­nimlər, əsasən, müasir antroponimiyamızla səsləş­diyi üçün onlardan nümunələr verməyi lazım bilmədik. Bu dövr üçün əsas səciyyəvi cəhət bir qrup qabaqçıl ziya­lıla­rımızın familiya qəbul etməsi (bu barədə geniş məlu­mat al­maq üçün “Familiya” bəhsinə baxmalı), Azərbaycan ant­roponimlərinin kütləvi şəkildə qonşu gürcü, erməni, yunan və Dağıstan xalqlarının antroponimik sisteminə təsiridir. Hazırda yuxarıda adları çəkilən xalqların antroponi­miya­sında yüzlərlə Azərbaycan adları fəal şəkildə işlənmək­də­dir. O cümlədən, “...beş cildlik “Erməni şəxs adları lü­ğə­­ti”n­də əhatə olunan onomastik leksikanın 50 faizini türk və ya Azərbaycan mənşəli şəxs adları (və həmin adlar əsa­sın­da düzələn familiyalar. - M.Ç.) təşkil edir.
XVIII-XIX əsrlərdə də antroponimik vahidlərin üzv­lən­­məsində müxtəliflik özünü göstərir.
Birüzvlü, yaxud şəxs adlarından və ya təxəllüslərdən iba­rət olan antroponimlər: Saleh, Sahib, Kamil, Ziyad, Məh­­cur, Nərgiz, Leyli, Züleyxa, Səadət; Məzlum, Məlali, Məh­­zun, Ürfani, Bikəs, Zəmiri, Mədədi, Raci və s.
İkiüzvlü, yaxud şəxs adı, təxəllüs və ya tituldan ibarət olan antroponimlər: Mirhüseyn Ləmbərani, Şakir Şirvani, Məhcur Şirvani, Baba Şirvani, Vəli Ərəş, Fətəli xan, Ağası xan, Mirzə Həsən, Şah İsmayıl, Nadir şah, Şah Abbas, Pə­nah xan, Zərri şah və s.
Üçüzvlü, yaxud şəxs adı, ata adı, “oğlu” antropo­for­man­tı, təxəllüs və tituldan ibarət antroponimlər: Molla Pə­nah Va­qif, Cəfərqulu xan Nəva, Ağa Məsih Şirvani, Hüseyn xan Müştaq, Hacı Çələbi xan, Şahsevən Əhməd xan. Üçüzvlü, yaxud şəxs adı, ata adı, “oğlu” antropofor­man­tın­dan (“oğlu” for­­mantı, əsasən, nəsil, familiya məqa­mında işlədilirdi) iba­­­­rət antrotoponimlər: Əhməd Boşqara oğlu, Vəli Sarı oğ­lu, Yol­­­çu Həsən oğlu, Məhəm­məd Verdi oğlu, Aqil Qo­ca oğ­lu və s.
Çoxüzvlü, yaxud şəxs adı, ata adı, familiya, təxəllüs və ti­tuldan ibarət olan antroponimlər: Mirzə Məhəmməd ibn Məhəmməd Nasir Əstrabadi Kövkəb, Kərbəlayi Allahi Arif Şirvani, Mirzə Fətəli Axundzadə (Axundov) Səbuhi, Ab­bas­­qulu ağa Bakıxanov Qüdsi, Mirzə Cəfər Topçu­başov, Na­sir Mustafa ağa Qiyasbəyov, Molla ağa Hacı Tağızadə, Məşhədi İsmayıl Hacı Kazımzadə, Mirzə Kazım Qazi Əs­gərzadə, Hacı Seyid Rza Əmirzadə, Mirzə Əbdürrəhim Şeyx Abutalıbzadə, Məhəmməd Pəri Nazzadə və s.
II. MÜASİR AZƏRBAYCAN ŞƏXS ADLARI. Müasir Azər­baycan şəxs adları dedikdə müasir mərhələdə xal­qı­mız arasında geniş yayılmış ahəngdar, müsbət mənalı min­lərlə antroponimlərimiz nəzərdə tutulur. Müasir dövr­də ant­­roponimlərimizin inkişafı tarixini izləmək məqsədilə 1980-ci illərdə Azərbaycan və Gürcüstan Respublikalarının Qa­zax, Bolnisi, Mar­neu­li, Dmanisi, Qardabani və Laqode­xi ra­yon­larının bir sı­ra kənd sovetliklərinin Təsərrüfat kitab­ları əsasında araş­­­dır­malar aparmışıq. Həmin araşdır­malar zamanı təx­mi­nən 20 minə yaxın Azərbaycan şəxs adları nəzərdən ke­çi­ril­mişdir. O cümlədən, kişi adları 9758, qa­dın adları isə 10083. Mü­şa­hi­də etdiyimiz areallada 9758 ki­şiyə ad ver­mək üçün 972, 10083 qadına ad vermək üçün 863 ant­­­ropo­nim­dən is­ti­fadə olun­­­muşdur.
Zəngin, çoxcəhətli və maraqlı xüsusiyyətlərə malik olan müa­sir Azərbaycan antroponimləri semantik cəhətdən ümu­­­mi adlardan fərqlənir. “Adların semantikası onların da­şı­dı­ğı informasiyadan (mənadan -M.Ç.), onun dil, nitq və xü­­su­si onomastik funksiyasından, üslubi və estetik mə­na­sın­dan irəli gəlir”. “Deməli, onomaloji semantika - se­man­­ti­kanın tamamilə xüsusi, dil və nitq səviyyəsində özü­nü gös­tədən tipidir”. Burada bir cəhəti də qeyd etmək la­zım­­dır ki, antroponim - şəxs adı semantik nöqteyi-nəzər­dən hə­min adı daşıyan adamın xarakteri ilə əlaqədar deyil. “Tə­bii ki, antroponim həmin adı daşıyan adamın şəxsi əla­mət­lərini əks etdirə bilməz və əks etdirmir...”.
Müəllifin öhdəsində olan minlərlə şəxs adları katalo­qun­dakı antroponimlərin hamısı da həyat və məişətin bu və ya digər sahəsini əks etdirən ümumişlək sözlər əsasında for­ma­­­laşmış, tarix boyu xalqımızın ünsiyyətinə xidmət et­miş­­dir.
Müasir dövr antroponimiyamız üçün səciyyəvi olan əsas cəhət ölkədə baş verən yeni ictimai-siyasi və iqtisadi dəyi­şik­liklərdə (İnqilab, Zəfər, Aprel), maarif və mədəniy­yət an­layışları ilə (Maarif, Mədəni, Alim), İnqilab rəhbər­lə­ri­nin və dövlət xadimlərinin adları ilə (Nəriman, Əzizbə­yov, Telman) ilə əlaqədar olaraq bir qrup adların yaran­ma­sı; həm­çinin, mətbuat, radio və televziya verilişləri, kino­film­lə­rin nümayiş etdirilməsi və bədii tərcümə vasitəsi ilə baş­qa dillərin antroponimiyasından alınan adlarla (Ham­let, Ofe­liya, Roza, Raya, Rima, Qalya, Valya) səciy­yələnir. Bü­tün bunlara baxmayaraq, aparıcılıq rolunu yenə də milli adlarımız özündə saxlayır. Şübhəsiz ki, bu da antroponi­mi­yamızın qədim kökə möhkəm bağ-lılığı ilə əlaqədardır. Baş­­­qa sözlə desək, antroponimiyamız Ana dilinin öz daxili imkanları hesabına daha da zənginləşir.
Valideynlər öz övladlarına - oğlanlarına ərlərə layiq igid­­­­­lik, qəhrəmanlıq, mərdlik, qoçaqlıq, comərtlik, cəsarət­lilik an­­layışlarını özündə təcəssüm etdirən adlar verir; qızlarına isə folklorumuzda və klassik ədəbiyyatda dedil­diyi kimi, qadını həyatın özülü və bəzəyi, səadət mənbəyi, şərəfli ana hesab edərək. Qadınlara məxsus saf məhəbbət, ağıllı və müd­rik məsləhət, ismət və gözəllik mücəssiməsi, incəlik və zəriflik, namusluluq və qeyrətlilik kimi mənəvi anlayış­ları özündə birləşdirən ahəngdar və məzmunlu adlar qo­yurlar: Nüşabə, Leyli, Şirin, Tomiris, Güləndam, Sel­can, Tə­­ranə, Dürdanə, Hüsniyə, Aygül, Aynur, Elgül və s.

Bax:
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Tbilisi. 1983.
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Bakı, 2017, səh. 76-111.

ZiM.Az

.