MƏDƏD ÇOBANOV VƏ ONOMALOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ

Azərbaycan elm və mədəniyyəti tarixində bir neçə sahə üzrə çalışan və onların hər birində uğurlar qazanan görkəmli şəxsiyyətlər çox olub. Müasir dövrdə də ensiklopedik bilik sahibi olan, fəaliyyət dairəsi zənginliyi ilə fərqlənən şəxsiyyətlərimiz az deyil. Belə simalardan biri də alim, müəllim, publisist və tərcüməçi kimi ən azı türk dünyası və MDB məkanında tanınan, əsərləri Azərbaycan, türk, özbək, qazax, qırğız, rus, gürcü, erməni və digər dillərdə çap olunan professor Mədəd Çobanovdur. O hansı sahədə çalışmasından və yazmasından asılı olmayaraq, türk böyüklüyünü, türk qüdrətini, onun zəngin olan dili, tarixi və etnoqrafiyasını həmişə diqqət mərkəzində saxlayıb. Bu cəhət müəllifin çap olunmuş 50 kitabı, 100-dən çox elmi məqaləsi, 250-dən çox publisist yazısı və s. əsərlərində özünü qabarıq şəkildə göstərir.

Mədəd Çobanov müəllimlikdən professor vəzifəsinə qədər yüksəlib. Gürcüstan Respublikasının Darbaz kənd orta məktəbində müəllim, A.S.Puşkin adına Tbilisi Dövlət Pedaqoji İnstitutunda dosent vəzifəsində çalışıb. 1996-cı ildən Azərbaycan Ali Hərbi Dənizçilik Məktəbində “Dillər” kafedrasının müdiridir.
Mədəd Çobanov müəllimlə alimliyi, nəzəriyyə ilə praktikanı sintez edə bilən tədqiqatçılarımızdandır. Burada təkcə bir məsələni qeyd edək ki, görkəmli alimin hərbi məktəbdə bir professor, həm də kafedra müdiri vəzifəsində çalışması onu qədim türk hərb sənəti ilə bağlı yazılar yazmağa sövq edib.
Onun Müşfiq Çobanlı ilə birlikdə çap etdirdiyi “Dədə Qorqud dünyasına səyahətdən parçalar” (Bakı, 1998) adlı monoqrafiyanın II hissəsindəki “Qalın Oğuz eli və hərb sənəti”, “Qalın Oğuz igidləri və onların döyüş taktikası”, “Qalın Oğuz eli və hərbi marşlar” və s. kimi bölmələr də dediklərimizi təsdiqləyir.

Türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində bir neçə istiqamət üzrə tədqiqat aparan alimlərin sırasında Mədəd Çobanovun xüsusi yeri var. Müəllifin antronimiya, toponimiya, dialektologiya, leksikoqrafiya və digər sahələr üzrə çap etdirdiyi çoxsaylı məqalə, monoqrafiya və lüğətləri sanbalına, yüksək elmi dəyərinə görə bu gün mütəxəssislər tərəfindən razılıqla qarşılanır, onlara bir mənbə kimi istinad olunur. Heç şübhəsiz ki, sonrakı yüzilliklərdə də belə olacaqdır.
Antroponimika problemləri Mədəd Çobanovun ən çox müraciət etdiyi mövzulardandır. Müəllifin “Azərbaycan şəxs adları” (1981), “Azərbaycan antroponimiyasının əsasları” (1983), “Familiya, təxəllüs” (1987), “Azərbaycan antropaniyasının əsasları” (1998) kimi monoqrafiyaları, onlarca məqaləsi, həmçinin 1992-ci ildə müdafiə etdiyi “Azərbaycan antroponimikasının əsasları” adlı doktorluq dissertasiyası da onun Azərbaycan antroponimlərinin tədqiqinə xüsusi maraq göstərdiyini sübut edir. Məhz həmin əsərlərə görə Mədəd Çobanovun adı türkologiyada N.A.Baskakov, E.Beqmatov, N.Qarbova, T.Jamzakov kimi, Azərbaycan dilçiliyində A.Qurbanov, M.Adilov, H.Əliyev kimi alimlərlə bir sırada çəkilir.

M.Çobanov antroponimikanı onomologiyanın tədqiqat obyekti, sahələri və növlərinə də diqqət yetirir. Belə ki, müəllif onomalogiyanın tədqiqat obyektində xüsusi adların mənbəyi, yayılma dərəcəsi, predmətə uyğunluğu, üslubi imkanları və s. məsələlərin əsas olduğunu qeyd edir, onomalogiyanın antroponimika, toponimika, kosmonimika kimi sahələrindən bəhs edir, onomalogiyanın xüsusi və ümumi olmaqla 2 yerə bölünməsini ümumi dilçilik prizmasından şərh edir. Bu da onu göstərir ki, müəllif Azərbaycan antroponimlərinin diaxronik və sinxronik istiqamətdə təhlili üçün bir növ zəmin hazırlayır, təhlilin məhz həmin müstəvidə aparılmasını məqbul hesab edir. Digər tərəfdən, Mədəd Çobanov Azərbaycan antronimik vahidlərinin tədqiqi tarixini sistemli şəkildə işləyərkən V.A.Qordlevski, A.N.Samoyloviç, A.Qurbanov, M.Adilov, Z.Sadıqov və başqalarının araşdırmalarına münasibət bildiirir, antroponimlərlə bağlı öyrənilməyən və ya tədqiqat obyekti kimi görülməyən problemləri dəqiqləşdirir. Belə bir metoddan istifadə isə müəllifə antroponimlərə aid ən incə detallara belə aydınlıq gətirməyə imkan verib.
Azərbaycan antroponimlərinin inkişaf tarixinə müxtəlif prizmalardan yanaşıldığını, antroponimlərin inkişaf mərhələsinə dair bir neçə fikrin irəli sürüldüyünü əsas götürən müəllif özünə qədərki araşdırmaları ümumiləşdirərək aşağıdakı sistemi təqdim edir:

Antroponimlərin inkişaf tarixi: qədim antroponimlər, atroponimlər orta əsrlərdə (XIII-XIX əsr), müasir antroponimlər (antroponimlər 1920-ci ilə illərdə)
Araşdırmalar göstərir ki, müəllifin təqdim etdiyi bölgü elmi, həm də məntiqi baxımdan düzgündür. Digər tərəfdən, Mədəd Çobanov həmin dövrlər və ya mərhələlər üçün səciyyəvi olan antroponimik vahidləri dəqiqləşdirib. Məsələn, Alp, Qazan, Tanqrıstan, Ağvuqi, Arslan kimi antroponimlərin XII əsrə qədərki Azərbaycan antroponimləri baxımından xarakterik olması müəyyənləşdirilib. Yaxud Allahverdi, Ağası, Mədəd, Bəsdi, Güllü kimi antroponimlərin XVII- XIX əsrlər üçün səciyyəvi olması əsaslandırılıb.

Mədəd Çobanov xalqımızın tarixi, mədəniyyəti, etnoqrafiyası və dünyagörüşü ilə bağlı olan, milli etiket funksiyasını yerinə yetirən antroponimləri geniş şəkildə tədqiq edib. Məsələn, şəxsin ata adı ilə tanınmasından bəhs edərkən fikri təsdiq etmək üçün “Kitabi-Dədə Qorqud”a müraciət edib. (Qatğan oğlu Bayndur, Dərsə xanın oğlu Buğac) Deməli, müəllif antroponimik vahidlərə, həmçinin onlara aid müxtəlif tipli modellərə tarixi-linqvistik prizmadan yanaşıb.

Mədəd Çobanovun tədqiqatlarında “Azərbaycan antroponimlərinin sistemi” mövzusu xüsusi yer tutur. Müəllif ata adı və familiyaları əsas ad kateqoriyaları sistemində araşdırarkən problemə diaxronik, xüsusən də sinxronik prizmadan yanaşıb. Kişi və qadın adları əsasında yaranan, həmçinin kökü şəxs adı kimi izlənməyən sözlər əsasında düzələn familiyalar ilk dəfə olaraq M.Çobanovun yaradıcılığında geniş və sistemli şəkildə linqivistik tədqiqata cəlb olunub.
Köməkçi ad kateqoriyaları sisteminə daxil olan təxəllüslərin yaranma tarixi, izlənmə tezliyi, mənşəyi və arealını sistemli şəkildə araşdıran müəllif bu qənaətə gəlir ki, toponim, etnonim, zoonim, hidronim və kosmonimlər, həmçinin ümumişlək sözlər əsasında düzələn təxəllüslər rəngarəng və maraqlı xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan mədəniyyətinin ən nadir inciləri hesab oluna bilər.

M.Çobanov ləqəblərin köməkçi ad kateqoriyaları sistemindəki yerini dəqiqləşdirməklə bərabər, onların fərdi-şəxsi, ailəvi-nəsli və məhəlli-kollektiv kimi növlərini də araşdırıb.
Antroponimlərin semantik qruplarına xüsusi diqqət yetirən M.Çobanov Azərbaycan antroponimlərinin məna qruplarını dəqiqləşdirərkən ən kiçik detalları belə nəzərdən qaçırmayıb. Müəllif toponim, etnonim, hidronim, zoonim və kosmonimlər, eyni zamanda silah adları əsasında düzələn antroponimləri geniş şəkildə təhlil etmişdir. Antroponimlərin semantikası ilə bağlı fikri təsdiq üçün bədii ədəbiyyat nümunələrinə istinad etmə, Mədəd Çobanovun tədqiqatlarında aparıcı mövqedədir. Qılınc, Kaman, Sadaq kimi atroponimləri “Kitabi -Dədə Qorqud” dastanındakı “Oğuz zamanında bir yigid ki, evlənsə ox atardı...” cümləsi və “sadaği tər, oxu tər” misrası ilə başlanan bayatı ilə əlaqələndirilib.

Türkologiyada ən az öyrənilən məsələlərdən biri də antroponimik hadisələrdir. Bu mövzu M.Çobanovun antroponimikaya dair əsərlərində təhlil süzgəcindən keçirilmiş, onların ən səciyyəvi cəhətləri dəqiqləşdirilmişdir. Müəllif antroponimik hadisələrin müştərək (ortaqlı), polinim, palindramik və abbreviatur kimi məna qruplarını konkret faktorlarla əsaslandırıb. Məsələn, müştərək antroponimlər (Həsrət, Şirin, İntizar...), polinim antroponimlər (Balaxanım-Xanbaba,Aygün-Günay...), abbreviatur antroponimlər (Q-əli-Qurbanəli, İ-Xəlil-İbrahimxəlil...)

Antroponimlərin orfoqrayiası, poetik onomastika və s. kimi məsələlər də M.Çobanovun diqqətindən yayınmayıb. Belə ki, müəllif onların hər birini konkret fəsil və bölmələr üzrə sistemli şəkildə araşdırıb. Burada bircə faktı qeyd etmək kifayətdir ki, M.Çobanov antroponimlərin orfoqrafiyası ilə bağlı 39 maddə və 12 yarımmaddə müəyyənləşdirib. Bu da müəllifin dil hadisələrinə adi bir müşahidəçi kimi yox, zərgər dəqiqliyilə yanaşdığını təsdiqləyir.

M.Çobanov Azərbaycan antroponimlərini türk xalqları antroponimləri konteksində tədqiq edən alimlərimizdəndir. Məsələn, müəllif müştərək adlardan bəhs edərkən yazır: ”...qazaxların antronimiyasında ənənə ilə bağlı olaraq yaranan adlara rast gəlmək olur. Adqoyma mərasimində ən çox qız olan ailələrdə oğlana qız adlları qoyurlar. Məsələn: qıza Altay, Bolat, (Polad, Yanıl (Yonıl),Yanılxan, (Yanılxan) kimi adlar vermiş və onları oğlan kimi tərbiyə etmişlər...” Yaxud M.Çobanovun araşdırmalarından məlum olur ki, Bəxtiyar adı özbək, qırğız və qazax antroponikası baxımından da səciyyəvidir.

Professor M.Çobanovun opomastikaya dair tədqiqləri təkcə antroponimika ilə yekunlaşmır. Belə ki, müəllifin yaradıcılığında toponimik vahidlərin linqvistik prizmadan təhlili də xüsusi yer tutur. Mədəd Çobanovun toponimlərlə bağlı onlarca məqaləsi, həmçinin, Müşfiq Çobanlı ilə birlikdə çap etdirdiyi “Borçalı toponimləri” (Bakı, 1996) kitabı ziyalılara və geniş oxucu kütləsinə çoxdan tanışdır.

“Borçalı toponimləri” kitabında ilk dəfə olaraq “Moksevai Kartlisa” və “İstorii Alvan” kimi mənbələrə istinadən Gürcüstanda türk (Azərbaycan) köklü qəbilə və tayfaların məskunlaşma tarixi dəqiqləşdirilir, Borçalı bölgəsinin qədim türk yurdu olması inkaredilməz faktorlarla əsaslandırılır. “Borçalı” toponiminin “qurdlar təpəsi” mənasında olması da həmin müstəvidə izah edilir.
“Borçalı toponimləri” kitabının “Dədəm Qorqud dünyası ilə səsləşən Borçalı toponimləri” bölməsində Baydar, Bəytəkər, Sarvan, Ulaşlı, Qızlar bulağı kimi toponimik vahidlərin “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı yer-yurd adları ilə səslənməsindən, qədim türk tarixi, dili və etnoqrafiyasının daha dərindən öyrənilməsində həmin vahidlərin xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsindən bəhs edilir.

Həmin kitabda ilk dəfə olaraq Gürcüstandakı türk köklü oykonimlər tarixi onomastika prizmasından təhlilə cəlb edilir və onların 5 əsas qrupu dəqiqləşdirilir. Qədim oykonimlər, qədim və müasir oykonimlər, müasir oykonimlər, hibrid oykonimlər, təkrar və ya bir neçə variantlı oykonimlər. Bu qrupların hər biri konkret dil faktları ilə əsaslandırılıb.

Məsələn, Azərbaycan xalqının etnogenezində yaxından iştirak edən, türk mənşəli qəbilə və tayfa adları əsasında yaranan Aziki (Azlar), Qanlı, Qazan, Qıpçaq, Hunlar, Qaramanlı kimi vahidlər qədim oykonimlər sistemində tədqiq edilib.

Borçalı toponimlərinin semantikasını, xüsusən də semantik qruplarını sistemli şəkildə təhlilə cəlb edən də Mədəd Çobanovdur. (Müşfiq Çobanlı ilə birlikdə) Həmin bölmədə antroponimlər (Bəylər, Qasımlı, Səfərli...), etnotoponimlər (Quşçu, Ulaşlı, Türklər...), hidrotoponimlər (Qarabulaq,Qırxbulaq, Südbulaq...), zootoponimlər (Ayıtalası, Danaqıran, Leyləkuçan, Canavarlı...), fitotoponimlər (Armudlu, Qamışlı, Zoğallı, Vələsli, Palıdlı...), memuar-xatirə-toponimlər (Sabirkənd, Səməd Vurğun küçəsi, Nərimanov prospekti, Vazeh döngəsi...), kosmotoponimlər (Ayorta, Güney, Gündoğan...) sinxronik istiqamətlərdə təhlil edilir.
“Borçalı toponimləri haqqında qısa oçerklər” bəhs etdiyimiz kitabın ən əsas bölməsi hesab oluna bilər. Birincisi, ona görə ki, həmin bölmədə Orxan-Yenisey abidələri və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə səsləşən Azgəyliyən, Kaspi, Sadaqlı, Kəpənəkçi və s. kimi toponimlərin yaranma tarixi barədə geniş məlumat verilir. İkincisi, toponimik vahidlərin hər biri tarixi-linvistik prizmadan təhlil edildiyi üçün arxaik apelyativli toponimlərin səciyyəvi cəhətləri asanlıqla anlaşılır. Məsələn, Qarayazı, (böyük çöl), Qaracala (böyük çala,), Sadaqlı (Sadaq-ox qabı), Tüllər (tülü - tolu tayfa adı) və s.

Bu cür faktlar isə “Borçalı toponimləri” kitabında onlarca toponimik vahidin etimoloji izahının verildiyini təsdiqləyir.

Bu kiçik yazıda prof. Mədəd Çobanovun onomologiya ilə bağlı olan tədqiqatlarının az bir hissəsini, amma ən mühüm cəhətlərini əhatə etməyə çalışdım.

Nəhayət, görkəmli dilçi-alim, tanınmış türkoloq, filologiya elmləri doktoru, professor Mədəd Çobanovu
anadan olmasının 70 illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir və ona yeni-yeni
yaradıcılıq uğurları arzulayıram.

Əzizxan TANRIVERDİ,
ADPU-nun Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası
kafedrasının müdiri, flologiya elmləri doktoru, professor.

“Şərqin səsi” qəzeti, N: 03 (198), fevral, 2007;
“Hakimiyyət və gələcək” qəzeti, N: 06 (146),
04 aprel, 2007.

.