Asif Hacılı: Avrasiyaçılıqda türklər və slavyanlar

ZiM.Az professor Asif Hacılının təqdimat və tərcüməsində manifestləri təqdim edir:

Avrasiyaçılıqda türklər və slavyanlar

Keçən əsrin 20-ci illərində rus mühacirət mühitində formalaşmış avrasiyaçılıq olduqca diqqətəlayiq və dəyərli təlimdir. İlk dəfə Sofiyada təşəkkül tapmış bu tarixi-mədəni təlim sonradan Paris, Berlin, Praqa, Roma, Vyana, Belqrad və digər yerlərdə yaşayan rus mühacirlərini vahid məktəbdə birləşdirmişdir. Yaradıcıları N.Trubetskoy, P.Savitski, Q.Florovski, P.Suvçinksi, A.Livin olmuş klassik avrasiyacılıq 1921-1925-ci illərdə Şərqi Avropa və Almaniyada, 1926-1929-cu illərdə Parisdə, sonrakı dövrlərdə fərqli ölkələrdə üç mərhələdən ibarət inkişaf yolu keçmişdir.

Müxtəlif dövrlərdə Q.Vernadski, M.Şaxmatov, L.Karsavin, T.Bisilli, V.İlyin, A.Kojevnikov, R.Yakobson, Y.Sadovski, V.İvanov, N.Qumilyov kimi görkəmli mütə​fəkkirlər bu konsepsiyanı inkişaf etdrmişlər. Lakin sovet dönəmində avrasiyaçılıq kommunist məfkurəsinin kölgəsində qalmışdır. Bu dövrdə avrasiyaçılıq ideyalarını qismən yaşadan isə, məşhur şairlər N.Qumilyov və A.Axmatovanın övladı, görkəmli alim Lev Qumilyov olmuşdur.

Avrasiyaçılığın yeni dirçəliş dövrünü 1990-cı illərdən başlamışdır. Bəzən qəbuledilməz mənfi siyasi çalar qazansa da, müasir avrasiyaçılıq təlimində türk-slavyan münasibətlərinə verilən önəm, türklərin Avrasiya məkanında həlledici tarixi rolunun təsdiqlənməsi, bu ərazinin gələcəyinin məhz türk-slavyan əməkdaşlığı ilə təyin olunacağı haqqında fikirlər dəyərləndirilməli və avrasiyaçılıq irsi bütün ziddiyyətləri nəzərə alınmaqla öyrənilməlidir.

Şərqi Avropa, Sibir və Türküstan ərazilərində Turan (türk, monqol, uqro-fin) və slavyan etnoslarının yaratdıqları özünəməxsus mədəni sistemin nüvəsinin məhz türk etnosu, Turan psixoloji tipi olduğunu təsbitləyən avrasiyaçılar bu etnosun tarixi çarpışmalardan sarsılan Avrasiyaya ahəng və sabitlik, sülh və tərəqqi gətirmək siqlətini təsdiqləmişlər. Daxili tamlıq və səbat, idraki aydınlıq və simmetriya, ruhsal-psixoloji tarazlıq, xüsusi «şüuraltı fəlsəfi sistem»lə seçilən türk insanının Avrasiya tarixində həlledici rol oynadığını, rus dövlətçiliyinin, rus milli şüurunun və etnik simasının yaradıcısı olduğunu, türk təsirinin slavyan-rusların qanına, etnik yaddaşına keçdiyini və Turan qardaşlarıyla ortaqlığın dərkinin «şəxsi və milli özünüdərkə» çalışan hər bir rus üçün zəruriliyini, bununla fəxr etməyin gərəkliyini söyləmişlər.

Rusiyanın Qərbdən fərqli özünəməxsusluğunu təsbitləyən avrasiyaçılar rus-türk əlaqələrinin müsbət məzmun daşıdığını, rus dövlətçiliyinin Kiyev Rusundan deyil, məhz Qızıl Ordadan qaynaqlandığını təsdiq etmişlər. Avrasiya xalqlarının Qərb və Şərqi birləşdirən bir qüvvə kimi xüsusi missiyasına inanan avrasiyaçılar avropalaşmanı qəbul etməmiş, Avrasiya xalqlarının (türklərin və slavyanların) xüsusi mənəvi zəmində birliyini vurğulamışlar. Rus mədəniyyətində Avropaya xas cizgilərlə yanaşı Turan, fin-uqor, ari, iber-Qafqaz xalqlarına da aid xüsusiyyətlərin cəmləşməsi və bu əsasda Avrasiya dünyasının universallığı fikrini önə çəkmişlər.

Asiya və Avropadan fərqli, eyni zamanda onları birləşdirən Avrasiya mədəni sisteminin 2500 il ərzində Turan (türk, monqol, uqro-fin) və slavyan etnosları zəminində formalaşdığını deyən avrasiyaçıların fikrincə, bu iki etnosun birləşməsi vahid Avrasiya həyat tərzi və psixologiyasını yaradıb.
N.Trubetskoy yazır: «bir xalqın Avrasiya vəhdətindən təcridlənməsi təbiət üzərində süni zorakılıq olar və əzaba gətirər», eyni zamanda o qeyd edir ki, Turan psixoloji siması «Avrasiya tarixində ən mühüm rol oynamış türklərdə daha aydın nəzərə çarpır».
Bütövlükdə Avrasiya məkanını xüsusi tarixi-coğrafi mühit kimi qəbul edən bu təlimdə həmin regionun Avropadan və Asiyadan fərqli özünəməxsus etnoqrafik-mədəni aləm olduğu göstərilir. Avrasiya dedikdə Şərqi Avropa, Türküstan və Qərbi Sibir əraziləri nəzərdə tutulur. Klassik avrasiyaçılar Avrasiya mədəniyyətinin «qeyri-insani» Qərb və «ətalətli» Asiyadan fərqli olaraq yeni dövrün hegemon mədəniyyəti olacağı fikrini sübut etməyə çalışırdılar.
Avrasiyaçılıqda əsas məsələlərdən biri, deyildiyi kimi, türk-rus və geniş şəkildə Turan-slavyan əlaqələri məsələsidir. Avrasiya birliyinin əsasını yaradan bu əlaqələr coğrafi, tarixi, siyasi, mədəni, etnoqrafik və digər baxımdan araşdırılır.

Coğrafi baxımdan Avrasiya üç əsas topoqrafik (mədəni-coğrafi) hissənin vəhdəti kimi götürülür. Avrasiya sivilizasiyasının 3 layı olaraq aşağıdakılar göstərilir:
1) Belomor-Qafqaz (Transqafqaz, Şərqi Avropa),
2) Sibir,
3) Türküstan (Cənubi Asiya) regionları.

Tarixi baxımdan slavyan-türk birliyi Roma katolisizminə, səlib yürüşlərinə, ümumən Qərbə qarşı müqavimətin zəmini hesab edilir. Türk və rusların tarixən vahid ordu yaratması, Aleksandr Nevskinin türk-monqollarla ittifaqı, Batının oğlu Sartakla qardaşlığı, türk və rusların müttəfiqliyi qeyd olunur. Rus dövlətçilik təfəkkürünün türk ənənəsindən qaynaqlandığı göstərilir. Xəzər xanı, Avar xanı kimi hələ IX əsrdə Rus (Kiyev) knyazına xaqan deyildiyi kimi dəlillər gətirilir.
Siyasi tarix isə bütöv Avrasiyanı əhatə edən vahid dövlətçilik mərhələləri üzrə, yəni əslində xalqların müstəqil dövlətçiliyini inkar edən imperiya əqidəsi ilə araşdırılır.
Bu baxımdan, Q.V.Vernadski Avrasiya siyasi tarixində dörd hegemon mərhələ ayırır və bunun davam edəcəyini düşünür:

1)Vahid dövlət: Skif dövləti;
dövlətlər sistemi: Sarmat, Qot;

2) Vahid dövlət: Hun imperiyası;
dövlətlər sistemi: Avar, Xəzər, Bolqar, Rus, Peçeneq, Poloves;

3) Vahid dövlət: monqol imperiyası;
dövlətlər sistemi: Qızıl Orda, Cığatay, Litva, Rus, Kazan, Qırğız, Oyrat, Monqol;

4) Vahid dövlət: Rusiya imperiyası, SSRİ…?

Göründüyü kimi, SSRİ-dən sonra üç nöqtə qoymaqla, bu siyasi birliyin davamlılığı fikri aşılanır və bu ərazidəki xalqların müstəqil siyasi taleyinə, müstəqil dövlətçilik ideyasına dolayısı ilə kölgə salınır. Məhz buna görə də müasir avrasiyaçılığın siyasi aspekti müstəqilliyni qazanmış xalqların siyasətçiləri və ideoloqları tərəfindən qəbul edilmir.

Mədəni-ideoloji baxımdan avrasiyaçılıqda 3 əsas meyl – pantürkizm, panmonqolizm və panslavyanizm izlənilir. F.M.Dostoyevski, V.S.Solovyov, D.S.Merejkovski, M.A.Voloşin, A.Blok, S.Yesenin, V.Xlebnikov, N.Trubetskoy, Q.A.Vernadski, P.N.Savitski kimi mütəfəkkirlərin avrasiyaçılıq ideyalarının məğzini Rusiyanın Avropa ilə eyniyyətinin inkarı, avrasiyaçılıq məcrasında panturanizm və panslavyanizmin qovuşması fikri təşkil edir.
Bu ideya bəzən dini baxımdan da irəli sürülür, hələ A.S.Puşkinin, L.Tolstoyun, İ.Buninin islama loyal münasibətindən gələn bu ənənə XX əsrin 20-ci illərində, deyək ki, rusdilli çeçen şairi A.Kusikovun Quran və İncilin vəhdətini tapmaq, onların sintezindən «koryevangelian» yaratmaq kimi cəhdlərində aşkarlanır.
Bütün bu fəlsəfi-ideoloji axtarışların zəminində Şərq-Qərb, Avropa-Asiya kolliziyası və eyni zamanda dialoqu məsələsi durur. Qeyd edək ki, Avrasiya məkanında türklərin yeri və digər xalqlarla münasibətləri M.Rəsulzadə, Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə, M.S.Aran, Ə.Cəfəroğlu, B.Çobanzadə, eləcə də V.Qordlevski, A.Samoyloviç, L.Qumilyov, O.Süleymenov, M.Acı və başqalarının əsərlərində əsas məsələlərdən olmuşdur. Bu baxımdan Ə.Hüseynzadənin «Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir» adlı əsərini xüsusi qeyd etmək olar.

Ümumən avrasiyaçılıqda, eləcə də turançılıqda milli-mədəni özünüdərk ilk növbədə Şərq-Qərb məsələsi kontekstində gerçəkləşir. Turan psixoloji tipinin dərki üçün də bu cəhət nəzərə alınmalı, Şərq və Qərb arasında seçilən xüsusiyyətlər və Turan psixologiyasının bu baxımdan mövqeyi aydınlaşdırılmalıdır.
Bu baxımdan avrasiyaçılığın yaradıcılarından və parlaq nümayəndələrindən biri olan görkəmli filosof, filoloq, mədəniyyətşünas N.S.Trubetskoyun elmi irsi böyük maraq doğurur. Gediminoviçlər sülaləsinə bağlanan gədim knyaz nəsli Trubetskoyların nümayəndəsi olan Nikolay Sergeyeviç Trubetskoy (1890-1938) hələ 13 yaşından Moskva Universiteti nəzdindəki Moskva təbiətşünaslıq, antropologiya və etnoqrafiya cəmiyyətinin etnoqrafiya bölməsinin toplanışlarının daimi iştirakçısı olub. Erkən yaşla​rından fin-uqor, paleoaziat Qafqaz dillərini və folklorunu öyrənərək araşdırmağa başlayıb. Miller, Kuznetsov, İoxelson, Boqoraz, Şternberq kimi görkəmli alimlərlə əməkdaşlıq edib. Məşhur alim Boqoraz Moskvaya gələrkən məktublaşdığı alim həmkarının gimnazist olmasından heyrətlənib. Moskva Universitetinin yeni yaradılmış müqayisəli dilçilik bölməsinə daxil olmuş və buranı yalnız M.Petersonla birlikdə Trubetskoy bitirmişdir. Həmin bölmədə qədim yunan, latın, qədim slavyan dillərindən başqa qot, litov, Avesta, sanskrit dillərini öyrənmişdir. 1917-ci ildə yenidən Qafqaza elmi məqsədlə səyahət edən Trubetskoy 1918-ci ildə Bakıda olmuşdur.
1920-ci ildən Sofiyada müəllimliyini davam etdirmiş, bu dövrdən avrasiyaçılıq konsepsiyasının əsasını qoyan əsərlərini yazmağa başlamışdır. Tarixi inkişafın artan xətlə irəliyə təkamülü fikrinin əksinə, mədəniyyətlərin özünəməxsusluğu və müxtəlifliyini, fərqli imkanların gerçəkləşməsini təsdiqləmişdir. Hər hansı bir mədəniyyətin üstün​lüyü və bütün xalqlar üçün eyni ümumbəşəri mədəniyyətin mövcudluğu ideyalarını inkar etmişdir. Fərqlilikləri silən Avropa mədəniyyətinin Rusiya tarixində faciəli rol oynadığını, təbii tərəqqidən ayırdığını, əsarətə saldığını düşünmüşdür.
Roman-german təsirinin Rusiyada militarizmə, təhkimçiliyə və bolşevizmə gətirib çıxarmasını, tarixi baxımdan Avropa meyarlarının tükəndiyini təsdiqləmişdir. «Həyati qüvvəyə» yalnız ayrıca «milli orqanizm»in malik olduğunu və bərabər hüquqlu milli mədəniyyətlərin birlikdə vahid və ahəngdar, eyni zamanda rəngarəng və differensial mozaik sistem yaratdığını yazmışdır.
N.Trubetskoyun fəlsəfə, tarix, nəzəri və müqayisəli dilçilik, mədəniyyətşünaslıq, folklorşünaslıq, dil tarixi, slavistika, fonologiya sahəsində əsərləri elmi siqləti və yeniliyi ilə seçilmiş, bir sıra müasir elmi istiqamətlərin əsasını qoymuşdur.
Türklərin etnik siması və mədəniyyəti, türk-slavyan, türk-rus münasibətləri, rus dövlətçiliyinin və milli xarakterinin formalaşmasında türklərin müstəsna rolu, eləcə də türk folkloru və ədəbiyyatı haqqında N.Trubetskoyun araşdırmaları, mülahizələri də bütövlükdə elmi obyektivliyi və yeniliyi, insani sevgi və ehtiramı ilə seçilir. Bu yöndən onun «Rus mədəniyyətində Turan elementi haqqında» adlı məqaləsi xüsusi dəyərləndirilməlidir.

İlk dəfə 1925-ci ildə Berlində «Evraziyskiy vremennik» məcmuəsində dərc olunmuş «Rus mədəniyyətində Turan elementi haqqında» adlı məqaləsində N.Trubetskoyun türk milli xarakterinə və mədəniyyətinə, türklərin Avrasiyadakı roluna, türk-rus əlaqələrinə ənənəvi qərbçi münasibətdən tamamilə fərqli mövqedən yanaşmışdır. Türklərin aydın idrak, psixoloji tarazlıq, ruhi ahəng, mənəvi səbatla seçildiyini göstərən müəllif bütün bunların vahid Turan psixoloji tipini yaratdığını düşünür. Bütün bunlarla bərabər, müəllif bəzən birtərəfli mülahizələr də irəli sürür, faktları öz konsepsiyasına uyğunlaşdırmağa çalışır. Lakin müəyyən ziddiyyətli məqamlarına baxmayaraq, təqdim etdiyimiz məqalə türk-slavyan əlaqələrinin öyrənilməsi, eləcə də sırf türkoloji araşdırmalar baxımından bu gün də böyük əhəmiyyəti olan dəyərli tədqiqat kimi maraq doğurur.


N.S.Trubetskoy
Rus mədəniyyətində Turan elementi haqqında

Şərqi slavyan tayfaları erkən dövrdə müasir Rusiyanın əhatə etdiyi geniş ərazinin yalnız kiçik bir sahəsini tuturdular. Slavyanlar ilk vaxtlar bu ərazinin çox da böyük olmayan qərb hissəsində, Baltik və Qara dənizləri birləşdirən çay hövzələrində məskunlaşmışdılar. Müasir Rusiyanın yerdə qalan böyük hissəsində isə «Turan» və ya «Ural-Altay» adı altında ümumiləşdirilən tayfalar yaşayırdılar. Həmin coğrafi ərazinin tarixində bu Turan tayfaları ilk vaxtlar şərqi slavyan-rus tayfalarından daha böyük rol oynamışlar. Hətta monqol işğalına qədərki dövrdə Rusiyanın Avropa hissəsində Turan dövlətləri (Volqa-Kama bolqarları çarlığı, Xəzər çarlığı) varyaq-rus dövlətindən daha əhəmiyyətli idilər. Müasir Rusiyanın, demək olar ki, bütün ərazisinin bir dövlətin hakimiyyəti altında birləşdirilməsi ilk dəfə rus-slavyanlar deyil, turanlılar-monqollar tərəfindən həyata keçirilmişdi. Rusların şərqə doğru yayılması bir çox Turan tayfalarının ruslaşması ilə əlaqədar idi. Rusların turanlılarla birgə yaşayışı bütün rus tarixindən qırmızı xətlə keçir. Əgər şərqi slavyanların turanlılarla bağlılığı rus tarixinin əsas faktıdırsa, əgər damarlarında Turan qanı axmayan velikoros tapmaq çətindirsə, əgər həmin Turan qanı (qədim çöl köçərilərindən gələn) əhəmiyyətli dərəcədə malorosların da damarlarında axırsa, - onda tamamilə aydındır ki, gerçək milli özünüdərk üçün bizə, ruslara, özümüzdə Turan elementinin varlığını nəzərə almaq, öz turanlı qardaşlarımızı öyrənmək lazımdır. Bununla belə bu günə qədər biz bu istiqamətdə az çalışmışıq; biz həmişə öz slavyan mənşəyimizi irəli sürməyə və bu zaman hətta bundan utanırmış kimi özümüzdə Turan elementinin varlığı haqqında susmağa meylli olmuşuq. Artıq bu xurafata son qoymaq lazımdır. Hər bir qərəz kimi, bu, düzgün özünüdərkə mane olur, düzgün özünüdərk isə təkcə hər şəxsin borcu deyil, həm də hər bir şəxsin və şəxs kimi qəbul edilən millətin şüurlu yaşamının vacib şərtidir.

«Turan» və ya «Ural-Altay» xalqları adı altında aşağıdakı beş qrup xalq nəzərdə tutulur:

Dil qohumluğu cəhətdən qərbi finlərə (estlər, karellər, özlüyündə finlər və bəzi kiçik qəbilələr); İsveç, Norveç, Şimali Finlandiya və Rusiyada (Kol yarımadasında) loparlar; mordvalar, çeremislər, Perm finləri (zıryanlar və votyaklar) və uqrlara (Macarıstan və Transilvaniyada madyarlar və ya macarlar və şimali-qərbi Sibirdə «Ob uqrları», yəni voqullar və ostyaklar) bölünən u q r o – f i n x a l q l a r ı. Uqro-fin xalqlarının bu son qrupuna artıq məhv olmuş (daha doğrusu, tamamilə ruslaşmış) qədim qəbilələr da aid idilər: rus salnamələrində xatırlanan merlər (dil cəhətdən çeremislərlə qohumdurlar), veslər (dil cəhətdən qərbi fin tayfası), muromlar və meşerlər.
Bir neçə qəbiləyə bölünmüş, hazırda, demək olar ki, məhv olmuş və cüzi sayda Arxangelsk quberniyası və şimali-qərbi Sibirdə qalmış s a m o y e d l ə r.
Osmanlı türkləri, müxtəlif tatarlar (Krım, Qazan, Azərbaycan, tobol və s.), meşeryaklar, teptyarlar, balkarlar (qaraçaylar, urusbiyevlər və s.), kumıklar, başqırdlar, qırğız-kaysaklar, qara-qırğızlar, türkmənlər, sartlar, özbəklər, altaylar, yakutlar, çuvaşlar və yalnız bəziləri nisbətən çox tanınan bir sıra sıradan çıxmış qədim xalqlar: xəzərlər, bolqarlar (Volqa-Kama bolqarları və «asparuxlar»), poloveslər (başqa sözlə, kumanlar və ya qıpçaqlar), uyğurlar və b. aid olduğu t ü r k l ə r.
Rusiya daxilində kalmık və buryatların, onun sərhədləri xaricində isə Monqolustanda özlüyündə monqolların aid olduqları m o n q o l l a r.
Özlüyündə mancurlardan başqa, qoldlar və tunquslar (hal hazırda, demək olar ki, hamısı ya məhv olmuş, ya da tamamilə ruslaşmışdır) daxil olan m a n c u r l a r.
Sadalanan bütün xalq qruplarına xas olan və onları ümumi Turan xalqları adı altında birləşdirməyə imkan verən bir sıra ortaq antropoloji və linqvistik cəhətlərə baxmayaraq, bu xalqların mənşə qohumluğu məsələsi hələ də mübahisəli olaraq qalır. Yalnız uqro-fin dilləri qrupu ilə samoyed dil qrupunun qohumluğunu sübuta yetirilmiş hesab etmək olar və bəzən bu iki qrupu ümumi «Ural dilləri ailəsi» adı altında birləşdirirlər. Lakin əgər digər üç Turan dil və xalq qrupu öz aralarında və «urallılarla» genetik cəhətdən qohum deyilsə də, hər halda bütün Turan xalqlarının dil və psixoloji simalarının qarşılıqlı oxşarlığına şübhə ola bilməz. Və bizim vahid Turan psixoloji tipi barədə danışmağa haqqımız var – bu psixoloji tip vəhdətinin qan qohumluğu və ya hansısa başqa tarixi səbəblərlə təyin olunmasından asılı olmayaraq.

II

Turan psixi siması Avrasiya tarixində ən görkəmli rol oynamış türklərdə daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Buna görə də biz məhz türklərin səciyyəsinə əsaslanacağıq.
Türklərin psixi siması onların dilini və mənəvi mədəniyyət sahəsində milli yaradıcılıq məhsullarını araşdırdıqda aydınlaşır.
Əgər müsəlman türklərin dillərinə külli miqdarda daxil olmuş alınma sözləri (fars və ərəb dillərindən) nəzərə almasaq, t ü r k d i l l ə r i n i n bir-birinə çox yaxın olduğunu görmüş olarıq. Türk dillərini bir-biri ilə müqayisə etdikdə altaylarda daha qabarıq aşkarlanan vahid dil tipi meydana çıxır. Bu tip özünün qeyri-adi tənasübliyi ilə səciyyələnir. Sözlərin səs tərkibi sırf türk, alınma olmayan sözlərdə istisnaya uğramayan bir sıra qanunlarla normalaşır. Belə ki, hər bir sözdə saitlər «saitlərin ahəngi» qanununa tabe olur: əgər sözün ilk hecasında dilarxası saitlərdən biri (a, o, ı, u) varsa, onda sayından asılı olmayaraq bütün sonrakı hecalarda da mütləq bu dilarxası saitlərdən biri işlənməlidir; birinci hecada dilönü saitlərdən biri (ä, ö, i, ü) olduqda, digər hecalarda da mütləq bu dilönü saitlərdən biri işlənir; bir sözün müxtəlif hecalarında dilarxası və dilönü saitlərin işlədilməsinə yol verilmir – hər bir söz ya tam dilarxası saitlərdən, ya da tam dilönü saitlərdən ibarət olur. Analoji qanunlar dodaqlanan (o, u, ö, ü) və dodaqlanmayan saitlərin (a, ı, ä, i) işlənməsini də normaya salır. Daha tipik türk dillərində sözdə samitlərin işlənməsi də belə ciddi və istisnaya yol verilməyən qanun və qaydalarla normalaşır: bəzi samitlər (məsələn, k, q, l) ancaq «dilarxası saitli», digərləri isə (məsələn, k', q', l') – ancaq «dilönü saitli» sözlərdə işlənir, bəzi samitlər (məsələn, d, b, q, c, z, j) yalnız saitlər arasında (və ya r, l, m, n və sait arasında) işlənir, bəzilərinin (məsələn t, p, k, ç, s, ş ) isə bu vəziyyətdə işlənməsinə yol verilmir. Beləliklə, ümumi səs inventarının nisbətən zənginliyinə baxmayaraq dil fonetik cəhətdən yeknəsəqlik təsiri bağışlayır. Dilin bütün səs sisteminin yuxarıda qeyd olunan qanunlara ciddi tabeçiliyinə görə mümkün olan səs kombinasiyalarının sayı məhduddur və əlaqəli nitqdə eyni səs kombinasiyaları daim təkrar olunur. Nitq aşkar səs vəhdəti qazanır, xüsusi akustik ətalət yaranır (musiqi əsərində tonallığın ətaləti kimi).

Turk dillərinin qrammatikasında da eyni tənasüb və vahid qanunlara pedant riayət müşahidə olunur. Bu qrammatika, əslində, «istisnalar» tanımır. Bütün isimlər eyni nümunəyə uyğun hallanır; ancaq səs ahəngi qanunları ilə bağlı olan variasiyalar, bu qanunların tam hakimliyinə görə, istisnalar kimi qəbul edilmir. Bütün feillər eyni cür təsriflənir. Qrammatik inventarın aydın qənaəti heyrətləndirir: məntiqi və maddi cəhətdən əsaslı mənası olmayan heç bir qrammatik kateqoriya yoxdur. Dəyişilən sözün kökü (yəni, sözün əsas maddi mənasının daşıyıcısı olan səs kompleksi) həmişə bu sözün birinci hissəsini təşkil edir, yəni qrammatik mənalı söz elementləri həmişə kökdən sonra duraraq, «suffiks» və ya «sonluq» olur. Prefiks və ya ön şəkilçilər ümumiyyətlə mövcud deyil. Kökdəki sait səs bütün formalarda dəyişməz qalır, şəkilçi və söz sonluğunun saitləri isə, saitlərin ahəngi qanununa uyğun olaraq əvvəlki hecadakı saitə görə dəyişilir və sözün bütün elementləri bir fonetik tamlıq təşkil edir; eyni zamanda müxtəlif qrammatik elementlərin bir söz vahidi daxilində yerləşməsi sözün məna tamlığını yaradan xüsusi, ciddi məntiqi qaydalarla normalaşdırılır.

Eyni məntiqi sxematiklik və ardıcıllıq sintaksis sahəsində də izlənilir. Cümlədə sözlərin düzümü istisna bilməyən bir neçə sadə ümumi qanunla müəyyənləşir. Təyin edən sözlər bilavasitə təyin olunandan, mübtəda xəbərdən əvvəl gəlir (hətta hərəkət subyektini bildirən ümumi söz belə hərəkət bildirən sözü qabaqlayır), vasitəsiz tamamlıq mübtəda və xəbər arasında olur və s. Bu sadə sxem ən sadə və həm də ən mürəkkəb cümlələri, hətta periodları da ehtiva edir.
Türk dili tipi haqqında deyilənlərə yekun vuraraq, belə bir nəticəyə gəlirik ki, bu tip, nitqi vahid tamda bütövləşdirən sxematik qanunauyğunluq və ardıcıl surətdə keçirilən az saylı sadə və aydın prinsiplərlə səciyyələnir. Türk dili tipinin əsas xüsusiyyətləri – bir tərəfdən, nitq materialının nisbi kasadlığı və rudimentarlığı və digər tərəfdən, bütün nitqin həm səs, həm də formal cəhətdən sxematik qanunauyğunluğa tabe olmasından ibarətdir.
Göstərilən milli tipi səciyyələndirmək üçün dildən sonra xalq sənəti böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Türk xalqları dil sahəsinə nisbətən m u s i q i d ə daha az vəhdət təşkil edirlər: Osmanlı-türk dilini bilərək, asanlıqla Qazan və ya başqırd mətnini başa düşmək olar, lakin bir-birinin ardınca əvvəl Osmanlı-türk, sonra Qazan-tatar və ya başqırd melodiyasını dinləyərək, onların arasında ümumi heç bir şey olmadığı qənaətinə gəlirsən. Əlbəttə, bu, əsasən mədəni təsirlərin müxtəlifliyi ilə izah olunur. Osmanlı türklərinin musiqisi bir tərəfdən ərəb, digər tərəfdən isə yunan musiqisinin güclü təsiri altındadır. Ərəb-fars musiqisinin güclü təsiri həm də Krım və Azərbaycan tatarlarında müşahidə olunur. Əsil türk musiqisi tipini təyin edərkən türk (Osmanlı – tərc.), Krım-tatar, Azərbaycan, xüsusilə də «şəhər», musiqisi nəzərə alına bilməz. Əgər biz digər türk xalqlarının musiqisinə nəzər salsaq, görərik ki, onların əksərində müəyyən bir musiqi tipi üstünlük təşkil edir. Volqa-Ural, Sibir, qismən Türküstan və Çin-Türküstan türklərinin melodiyalarının əsaslandığı bu tip aşağıdakı xüsusiyyətlərlə səciyyələnir. Melodiya yarımtonsuz-beştonlu (başqa sözlə, hind-çin) səs sırası, yəni IV və VII pillələrin buraxıldığı major səs sırası əsasında qurulur: misal üçün, əgər melodiyada do, re və mi tonları varsa, onda orda yalnız sol və lya ola bilər, lakin nə fa, nə fa-diyez, nə si, nə də si-bemol rast gəlinər. Yarımton gedişlərinə burada heç cür yol verilmir. Xor mahnıları unison oxunur, çoxsəslilik məlum deyil. Ritmik cəhətdən melodiya tam simmetrik olaraq qurulur, yəni eyni miqdarlı təqtilər olan hissələrə bölünür, eyni zamanda melodiyanın hər hissəsində adətən təqtilərin sayı – 2, 4, 8 və sairədir.

Müəyyən əsas melodiya tiplərini təyin etmək olar, onlardan ən başlıcaları:

azalan kadensiya əsasında qurulan, yəni yuxarı və aşağı gedişlərin əvəzlənməsinə əsaslanan, eyni zamanda hər dəfə gedişin yuxarı və aşağı hədlərinin endiyi, amplitudasının isə azaldığı melodiya tipi;

iki hissənin qarşılaşdırılması əsasında qurulan 2-ci melodiya tipində birinci hissə iki dəfə təkrar olunan kiçik musiqi frazasından, ikinci hissə isə – təxminən eyni ritmik quruluşlu və xəfif azalan gedişli iki fərqli frazadan ibarətdir. Tiplərin hər ikisi arasında bəzi xırda fərqlər də var. Ümumiyyətlə isə tiplərin ikisi də eyni qanunlara tabedir: beştonlu səs sırasından ibarət ahəng qanununa və hissələrin simmetrik bərabərliyindən və cüt dövriliyindən ibarət ritm qanununa. Bu nümunə ilə qoşulmuş türk mahnıları xüsusi ahəng, aydınlıq və şəffaflıqla fərqlənirlər. Bu tipli hər bir melodiya bir və ya iki bir-birinə oxşar və çox sadə musiqi frazalarından ibarətdir, ancaq bu frazalar sonsuz təkrarlanaraq uzun və eyni tonlu mahnı yarada bilir.

Başqa cür desək, türk dilləri quruluşunda yuxarıda qeyd edilən həmin əsas psixoloji xüsusiyyətlər burada da müşahidə olunur: materialın nisbi azlığı və rudimentarlığı və onu vahid tamda birləşdirən və bu vahidliyə sxematik aydınlıq və şəffaflıq verən sadə və sxematik qanunlara tam tabeçilik.

Musiqi barəsində yuxarıda deyilənləri türk xalqlarının ş i f a h i p o e z i y a s ı haqqında da söyləməli oluruq: ərəb və fars nümunələri ilə aşılanmış formaları kənara qoysaq, görərik ki, müxtəlif türk xalqlarının poeziyasında ümumi bir tipin xüsusiyyətləri aşkarlanır. Türk dillərinin çoxunda uzun və qısa saitlər arasında fərq olmadığına, vurğunun isə daim son hecaya düşərək danışanlar tərəfindən mənayaradıcı («fonoloji») dil amili kimi qavranılmadığına görə türk şeiri hecaların sayı əsasında qurulur, yəni «sillabikdir»: daha dəqiq desək, bu vəzn müəyyən söz bölgülərinin (qonşu sözlər arasında sərhədlərin) müəyyən sayda heca ilə dolmuş fasilələrlə düzgün təkrarından ibarətdir. Türk nitqini tənzimləyən və ardıcıl gerçəkləşən səs qanunları ilə təyin olunan cəhət – türk sözlərində səslərin əvvəldə və axırda səs həmcinsliyi ritmdən istifadəni xeyli asanlaşdırır, yəni əsas, sillabik vəzn prinsipinə köməkçi, hər bir metrik seqmentin əvvəlində və axırında eyni keyfiyyətli səslərin təkrarı əlavə olunur. Həqiqətən də, əksər türk xalqlarının poeziyasında ya alliterasiya, ya qafiyə var. Bu halda, türk dillərinin sözlərdə saitləri ahəng qanununa tabe edən xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq, alliterasiyada və qafiyədə saitlər əhəmiyyətsiz rol oynayır: «birinci» «onuncu» ilə həmqafiyə ola bilir. Zahiri ritmlə, yəni səslərin ritmi ilə yanaşı, daxili ritm, mənaların ritmi mövcuddur. Türk poeziyası paralelliyə qəti meyllidir. Bəzi türk xalqlarının poetik əsərləri tamamilə paralelizm prinsipi əsasında qurulub. Bütün misralar cüt qruplaşır, həm də hər cütün ikinci misrası digər kəlmələrlə birincinin məzmununu təkrarlayır. Bəzi nadir hallarda birinci və ikinci misraların məzmunu eyni olmayanda onlar yenə eyni sintaktik sxemlə qurulurlar, ona görə də ən azı formal, sintaktik paralelizm qalır. Prinsipcə heç nə dəyişmir, misralar iki-iki yox, dörd-dörd qruplaşanda, paralelizm iki qonşu misra arasında yox, bir bəndin birinci və ikinci hissələri arasında olduqda da eyni qanunauyğunluq izlənir.
Poetik yaradıcılıq baxımından ayrı-ayrı türk xalqları bir-birindən xeyli seçilən tiplər təşkil edir. Bəzilərində (məsələn, Qazan tatarlarında) birinci və ikinci hissələri arasında xeyli zəif məna əlaqəsi olan dördlüklər mövcuddur (rus çastuşkaları kimi), amma burada da heç olmasa sintaktik paralelizmə aydın meyl var. Başqalarında tavtologiyaya çevrilən paralelizmlə qurulmuş ikilik və ya simmetrik dördlük müşahidə edirik. Nəhayət, uzun, əsasən böyük epik mahnılar da məlumdur. Onlar bənd prinsipi ilə hər bəndin paralelizmə tabeliyi əsasında, bəzən isə bir neçə bəndin vahid simmetrik-paralel fiqurda birləşməsi ilə qurulur.Türk şeir üsulunun zahiri və daxili xüsusiyyətləri arasında qırılmaz əlaqə var: qafiyə və alliterasiya məna və sintaktik paralelizm prinsipi ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır (əsasən iki qonşu misrada sintaktik paralelizm nəticəsində eyni yerə düşən cümlə hissələrinin qrammatik sonluqları həmqafiyə olur). Eyni zamanda qafiyə və alliterasiya misranın əvvəlini və axırını təsbitləyərək sillabik bölümün və bənd düzümünün aydınlığına xidmət edir. Türk poeziyasında ölçü sayının çox cüzi olmasını (şeirlər 7, 8, 11 və 12 hecalı olur), qafiyənin əsasən «qrammatik», paralelizmin ya məna tavtologiyasına, ya da tam sintaktik analogiyaya meylliliyini, mürəkkəb bədii müqayisələrin nisbətən az olmasını da dediklərimizə əlavə etsək, – türk poetik yaradıcılığının xüsusiyyətləri barədə yetərli təsəvvür yaranar. Bu yaradıcılıqda biz yenə də dildə və musiqidə qeyd etdiyimiz psixoloji cəhətləri görürük: quruluşun əla ardıcıl qanunauyğunluğu və sxematik aydınlığı ilə bahəm vasitələrin nisbi kasadlığı.

Beləliklə, türk dillərinin, türk musiqisinin və türk poeziyasının quruluşunun gözdən keçirilməsi türk psixologiyasının bütün bu milli yaradıcılıq təzahürlərində aşkarlanan məlum xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsinə gətirib çıxardı. Türklərin mənəvi mədəniyyətinin başqa sahələrində də bu psixoloji xüsusiyyətlər hiss olunur. Dini həyat baxımından türklər fəallıqla seçilmirlər. İndi türklərin çox hissəsi islama sitayiş edir, qədimdə isə türk-buddistlər (uyğurlar) və yəhudilər (xəzərlər) də olub. Bütpərəstliyi qoruyub saxlamış türk xalqları çox azdır. Onlardan xüsusi diqqətə altaylılar layiqdirlər. Onların dini dualizm ideyası ilə aşılanıb (bütpərəstliyi hələ də saxladıqlarına görə), həm də maraqlı odur ki, bu dualizm ardıcıl, pedantcasına simmetrik sistemə çatdırılıb. Burda biz, nəticə etibarilə, dildə, musiqidə və poeziyada qeyd etdiyimiz rudimentar sxematizmlə qarşılaşırıq. Yakutların və çuvaşların bütpərəstliyində də ümumən eyni dualist meyli müşahidə etmək olar, amma altaylılara nisbətən daha az ardıcıllıqla və sxematikliklə.
Adi hüquqda, xüsusən, nəsil quruluşu sistemində də türk psixologiyasının spesifik xüsusiyyətləri əks olunur, amma bu sahədə sxematizm işin mahiyyəti ilə bağlıdır və bir çox başqa xalqlarda da aşkarlanır, ona görə də səciyyəvi xarakter daşımır. Hər halda qeyd etməmək olmur ki, türklərin adi hüququ həmin coğrafi ərazidə yaşayan başqa tayfaların hüququndan daha dərin işlənib və daha sistemli qurulub (monqolları çıxmaq şərti ilə).

III

Beləliklə türklərin mənəvi yaradıcılığına bir əsas psixoloji xüsusiyyət hakimdir desək yanılmarıq: nisbətən kasad və rudimentar materialın aydın şəkildə sxematikləşdirilməsi. Buradan da türk psixologiyası haqqında nəticələr çıxarmaq olar. Tipik türk incəliklərə və dolaşıq detallara varmağı xoşlamır. O, əsas, aydın qavranan obrazlardan istifadə və bu obrazları aydın və sadə sxemlər üzrə qruplaşdırmağa üstünlük verir. Ancaq bu müddəaların səhv izahından ehtiyatlanmaq lazımdır. Belə ki, türk şüurunun sxematik mücərrədliyə meylli olmasını düşünmək yanlış olardı. Konkret etnoqrafik faktlar türk psixologiyasının xüsusiyyətlərinə dair belə nəticəyə gəlməyə əsas vermir. Belə ki, gördüyümüz kimi, türk mənəvi yaradıcılığının əsaslandığı sxemlər qətiyyən fəlsəfi abstraksiya məhsulu deyil və hətta xüsusi düşünülmüş bir qurama xarakteri də daşımır. Əksinə, onlar şüur altıdır və psixi materialın bütün elementlərinin başqa qaydada deyil, öz-özlüyündə məhz bu qaydada yerləşməsini təmin edən psixi inersiyanın qeyri-şüuri səbəbi kimi psixikada mövcuddur: bu, həmin sxemlərin xüsusi elementarlığı və sadəliyi sayəsində mümkündür. Digər tərəfdən, türk psixologiyasının sxematikliyinin xəyalın genişliyinə və fantaziyanın pərvazına mane ola bilməsini düşünmək çox yanlış olardı. Türklərin epik rəvayətlərinin məzmunu belə təsəvvürün tam əksinə çıxır. Türk fantaziyası nə kasad, nə də cəsarətsizdir, onda cəsarətli genişlik var, amma bu genişlik rudimentardır: təxəyyülün gücü detalların işlənməsinə, fərqli təfərrüatlın qalaqlanmasına yox, belə desək, eninə və uzununa inkişafa yönəlib. Bu təxəyyülün yaratdığı səhnə boyaların və keçici çalarların rəngarəngliyi ilə seçilmir, ancaq əsas tonlarla geniş, həddən geniş rənglərlə çəkilir. Türk yaradıcılığına dərindən xas olan belə enə genişlənməyə meyl daxilən türk psixikasının həmin əsas əlamətlərindən gələn bir xüsusiyyətdir. Biz gördük ki, ən uzun türk sözü (məsələn, Osmanlı türklərinin «vuruşturamamışıdınız»ı) ən qısa söz kimi eyni səs və etimologiya qanunları ilə qurulur, ən uzun period qısa sadə cümlə kimi eyni sintaktik qanunlarla düzənlənir, ən uzun mahnıda belə qısalarda olan kompozisiya qanunları hakimdir, uzun poemalar qısa beytdəki qaydalara tabedir. Materialın elementarlığı və sxemlərinin aşkar sadəliyinə görə quruluş istənilən ölçüyə qədər genişlənə bilər. Və bu genişlənmədən türkün təxəyyülü böyük zövq alır.

Tipik türkün təsvir olunan psixologiyası bu psixologiya daşıyıcılarının həyat tərzini və dünyagörüşünü müəyyən edir. Türk simmetriyanı, aydınlığı və dayanıqlı tarazlığı sevir; ancaq sevir ki, hər şey ona verilmiş olsun, təyin olunmasın, bütün bunlar ətalətlə onun fikir axarını, əməllərini və həyat tərzini müəyyənləşdirsin: həyatının və dünyaya baxışının qurulacağı ilkin və əsas sxemlərin axtarışı və qurulması türk üçün həmişə əzablıdır, çünki bu axtarış tarazlıq və aydınlığın kəskin yoxluğu hissi ilə bağlıdır. Buna görə də türklər həmişə həvəslə hazır yad sxemləri götürür, yadelli etiqadları qəbul edirlər. Lakin, əlbəttə ki, hər bir yad dünyabaxışı türk üçün qəbul edilən deyil. Bu dünyabaxışında aydınlıq, sadəlik mütləq olmalı, ən əsası, o, elə rahat sxem olmalıdır ki, ona hər şeyi, bütün dünyanı konkretliyi ilə yerləşdirmək mümkün olsun. Bir kərə müəyyən etiqada tapındıqdan, onu öz davranışını təyin edən şüuraltı qanuna, universal sxemə çevirdikdən və beləliklə, aydın əsasda dayanıqlı tarazlıq vəziyyətinə çatdıqdan sonra türk rahatlıq tapır və öz etiqadına sadiq qalır. Dünyabaxışına ruhi və məişət tarazlığının sarsılmaz əsası kimi baxan türk, dünyabaxışının özündə inadkar konservatizm büruzə verir. Türk mühitinə düşən etiqad, labüd olaraq donur və kristallaşır, belə ki, etiqad burada sarsılmaz ağırlıq mərkəzi – dayanıqlı tarazlığın əsas şərti rolunu oynamalıdır.

Türk və semit psixologiyasının bir-birinə qəribə cazibəsi türk psixologiyasının bu xüsusiyyətinə əsaslanır. İki belə fərqli, zidd psixika tapmaq çox çətindir. Yenə də dilin, musiqinin, poeziyanın, ornamentin konkret etnoqrafik göstəriciləri əsasında semit psixologiyasının türk psixologiyasına nə qədər zidd olmasını göstərmək olar. Lakin yenə də təsadüfi deyil ki, türklərin əksəriyyəti müsəlmandır və Xəzər türkləri yeganə qeyri-semit xalqıdır ki, dövlət dini kimi yəhudiliyi qəbul edib. Ziddiyyətlər axtaran, onları aşkarlamaqdan və kazuistik tərzdə adlamaqdan xüsusi həzz alan, qarışıq və dolaşıq incəliklərdə qurdalanmağı sevən semit və həyəcanlı daxili ziddiyyət duyğusunu görəsi gözü olmayan, onun dəf edilməsində aciz qalan türk, – bu iki natura nəinki bir-birinə oxşamır, hətta ziddir. Amma bu ziddiyyət həm də cazibənin səbəbidir: semit türk bacarmadığı işi onun yerinə görür – ziddiyyətləri dəf edir və türkə ziddiyyətlərdən azad olan zəruri həlli verir (kazuistik olsa da). Ona görə də sabit tarazlıq üçün baza axtaran türk belə baza kimi semit ruhunun bəhrəsini götürür. Ancaq bu yad ruhun bəhrəsini qəbul edərkən, türk onu sadələşdirir, statik, hazır şəkildə qəbul edir, öz ruhi və xarici həyatının sarsılmaz təməlindən yalnız birinə çevirir, onu həmişəlik mumiyalaşdırır və onun daxili inkişafında iştirak etmir. Beləliklə, türklər islama heç bir böyük ilahiyyatçı, hüquqşünas və ya mütəfəkkir verməyiblər: onlar islamı tamamlanmış varlıq kimi qəbul ediblər.

IV

Yuxarıda ümumi cizgiləri göstərilən türk psixologiyasının xarakterizəsi bütün «turanlıların» və ya «ural-altaylıların» da səciyyəsi kimi qəbul edilə bilər. Etnopsixoloji mənada monqollar türklərlə vəhdət təşkil edirlər. Türk dilinin tipik xüsusiyyətləri, türk musiqisi, poeziyası, hüququ, türk təxəyyülünün yönəmi, dünyagörüşü və həyat tərzi barədə yuxarıda nə qeyd edilmişdisə bunlar monqollara da şamil edilə bilər, ancaq monqollarda bu tipik xüsusiyyətlər türklərdən daha sərt gözə çarpır. Tarixi səbəblərdən monqol və semit psixologiyasının birləşməsi halları yoxdur. Bununla belə, türklər kimi monqollar da dünyagörüşlərinin və məişət tərzlərinin bünövrəsi kimi özgə mənəvi yaradıcılığın hazır nəticəsini götürürlər; yalnız burada alınmaların mənbəyi türklərdə olduğu kimi semit islamı deyil, çin-tibet təqdimində hind buddizmidir. Əgər türklər, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, islam dinini donduraraq, müsəlman fikrinin daxili inkişafında iştirak etməmişdilərsə, bu, monqolların buddizmə olan münasibətində daha kəskin təzahür edir.

Beləliklə, əgər monqollar türklərdən Turan psixologiyasının bütün tipik cizgilərinin daha kəskin təzahürü ilə fərqlənirsə, uqrofinlər barəsində məhz bunun əksini deməliyik. Turan psixologiyasının cizgiləri uqrofinlərdə də aydın, lakin türklərdə olduğundan daha zəif dərəcədə təzahür edir. Fin dilləri də, ümumən, türk dilləri qurulan əsas prinsiplərlə qurulmuşdur, lakin bu prinsiplər daha zəif ardıcıllıqla həyata keçirilmişdir.

Yanlışlıqlar və «istisnalar» dilin tarixi inkişafının mahiyyəti ilə bağlı olan və hər bir dilin tarixi boyu labüd məruz qaldığı qeyri-şüuri mexaniki dəyişikliklər nəticəsində bütün dillərdə qaçılmazdır: dil inkişafının istənilən ən qədim mərhələsi daim ən yeni mərhələsindən daha «düzgündür». Lakin türk dillərində canlı nitqin təhtəlşüur sxematik qanunlara tabelik ruhu o qədər güclüdür ki, tarixi proseslərin bu cür dağıdıcı fəaliyyətini tamamilə neytrallaşdırır; elə buna görə də müasir türk dillərinin qrammatikası «istisnalar»dan uzaqdır (və ya demək olar ki, uzaqdır), bu səbəbdən də ayrı-ayrı müasir türk dilləri belə oxşardırlar. Uqrofinlərdə aydın qanunauyğunluğun belə qoruyucu ruhu daha zəifdir; buna görə də bu dillərin bəzilərinin (məsələn özlüyündə fin «suomi»si) qrammatikası istisnalarla doludur və ayrı-ayrı uqrofin dilləri bir-birlərindən ciddi fərqlənirlər. Türk psixologiyasının uqrofin psixologiyasından başqa bir fərqi ondan ibarətdir ki, fin yaradıcılığı türk yaradıcılığından, necə deyərlər, həmişə daha kiçik miqyasa malikdir.

Nəhayət, uqro-fin dillərini və mənəvi mədəniyyət təzahürlərini türklərinki ilə müqayisə etdikdə, uqro-finlərin psixi və mədəni cəhətdən türklərdən xeyli passiv olduğu qənaətinə gəlirsən. Türk dillərinin lüğət tərkibində başqa dillərdən mənimsənilən sözlər həmişə olub, ancaq bu sözlərin əksəri türklərin bilavasitə təmasda olduğu hansısa qonşulardan yox, mədəniyyəti müvafiq türk xalqının mədəniyyətinə, belə desək, «uzaqdan», əcnəbi dəb kimi təsir edən xalqlardan mənimsənilib, belə sözlər xalq dilinə rəğmən, ədəbi dildə həmişə daha çox olub. Türk (Osmanlı – tərc.) xalq dilində xeyli ərəb və fars sözlərinin olmasına baxmayaraq, yunan, erməni və ya slavyan sözləri, demək olar ki, yoxdur. Lakin türklərlə təmasda olan bütün başqa xalqların dilində külli miqdarda türk sözləri var. Bu baxımdan uqro-fin dillərində tamamilə başqa mənzərə yaranır: onların lüğətlərində lap qədim dövrlərdən başlayaraq yeni dövrə qədər nə vaxtsa təmasda olduqları bütün xalqların sözlərinə çox təsadüf edilir. Eyni zamanda uqrofin dillərinin onlarla təmasa girən xalqların lüğətinə təsiri olduqca zəifdir: velikorosların uqrofinlərlə əsrlər boyu birgə yaşamasına baxmayaraq, velikoros dilində fin sözlərinə çox cüzi miqdarda, bunlara da müəyyən coğrafi hüdudları keçməyən yerli lüğətdə rast gəlinir; qonşu slavyan dillərinə madyar dili bir qədər daha çox təsir etmişdir, lakin nisbətən sonrakı dövrlərdə. Hər halda, madyar dilinin özünün mənimsədiyi slavyan sözlərinin sayı, məsələn, serb-xorvat dilinə daxil olmuş madyar sözlərindən əhəmiyyətli dərəcədə çoxdur. Həmin süstlük, özgə xalqların təsirinə həmin açıqlıq uqrofinlərin mənəvi mədəniyyətinin bütün qatlarında müşahidə olunur: slavyan, xüsusən rus, bundan əlavə, Volqa-kama və Uralarası uqrofinlərində – türk təsirini, qərb uqrofinlərində – «baltik» (latış - litov) və german, daha qədim dövrlərdə isə bütün uqrofinlərdə – İran və Qafqaz təsirini qeyd edək. Bu və ya digər uqrofin xalqının mədəniyyətindən bütün bu yad ünsürləri ayırmağa və beləliklə, bu mədəniyyətin uqrofin özəyini təmizləməyə cəhd etdikdə tədqiqatçı çox vaxt, demək olar ki, əliboş qalır. Amma hər halda hər tərəfdən aramsız alınmalara baxmayaraq ayrı-ayrı uqrofin xalqlarının mədəniyyəti özünəməxsus səciyyəlidir və mənimsəmələrin mənbəyi olan xalqların mədəniyyətindən aşkar seçilir. Bu özünəməxsusluq ilk növbədə ondan asılıdır ki, müəyyən xalqdan hansısa bir mədəniyyət ünsürü aldıqdan sonra uqrofinlər bu ünsürü ilkin daşıyıcılarından daha qədim, arxaik şəkildə qoruyurlar: məsələn, mordvalar velikorosların özündə ya tam unudulmuş, ya da tanınmayacaq dərəcədə dəyişmiş və slavyan mənşəyi yalnız digər slavyanlarda mövcudluğundan aydınlaşan bir çox velikoros mədəniyyəti ünsürlərini mənimsəyərək saxlamışlar. İkincisi, özünəməxsusluq həmçinin ondan irəli gəlir ki, uqrofinlər bir sıra müxtəlif xalqların mədəniyyətindən mənimsənilmiş ünsürləri sintez edirlər. Nəhayət, əgər motivləri və necə deyərlər, mədəni dəyərlərin qurulduğu materialı götürürlərsə də, bu materialların və yaradıcılıq formalarının psixoloji əsasları uqrofinlərdə özününkü, Turan tipi olaraq qalır.
Ümumiyyətlə, demək olar ki, uqrofinlər Turan psixikasının bütün səciyyəvi cizgilərini bir qədər yumşaldılmış, türklərdən və monqollardan daha az psixi fəallıqla saxlayırlar.

Beləliklə, «Ural-Altay» və ya «Turan» dillərinin ayrı-ayrı ailələri arasında genetik qohumluğun xeyli şübhəli olmasına və ayrı-ayrı Turan xalqlarının bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənməsinə baxmayaraq, vahid Turan etnopsixoloji tipi haqda danışmaq olar. Bu tipə münasibətdə türk, monqol və uqrofin etnopsixoloji tipləri çalar və ya variant rolunda çıxış edirlər.

V

Turan psixoloji tipinin rus milli xarakterində necə və nədə əks oluna biləcəyi və Turan psixikası cizgilərinin rus tarixində əhəmiyyəti barədə sualı cavablandırmaq üçün biz Turan psixoloji tipini ayrıca insanın həyatına nəzərən aydın və konkret təsəvvür etməliyik. Bunu Turan psixologiyası tipinin yuxarıda verilmiş səciyyəsinə əsaslanaraq etmək olar.

Turan psixikasının səciyyəvi nümayəndəsi normal vəziyyətdə mənəvi aydınlığı və sakitliyi ilə xarakterizə olunur. Nəinki təfəkkürü, həm də bütövlükdə gerçəkliyi qavraması öz-özlüyündə onun, necə deyərlər, «təhtəlşüur fəlsəfi sistemi»nin sadə və simmetrik sxemlərinə düşür. Həmin təhtəlşüur sistemin sxeminə onun bütün hərəkətləri, davranışı və məişəti də yerləşir. Bu zaman «sistem» artıq özlüyündə sistem kimi qavranılmır, belə ki, o, təhtəlşüura keçmiş, həyatın əsasına çevrilmişdir. Buna görə də fikirlə xarici gerçəklik, ehkamla məişət arasında ixtilaf yoxdur. Zahiri təəssüratlar, fikirlər, hərəkətlər və məişət bir monolit, ayrılmaz vəhdətdə birləşir. Buradan da – aydınlıq, sakitlik və necə deyərlər, özgürlük yaranır. Praktiki olaraq, belə sabit tarazlıq vəziyyəti bir qədər azaldılmış psixi fəallıq şərti ilə tam durğunluq, fəaliyyətsizliyə gətirə bilər. Lakin bu heç də labüd deyil, belə ki, elə həmin cizgilər psixi fəallıqla da birləşə bilər. Sistemin sabitliyi və tənasüblüyü sonrakı yaradıcılığı istisna etmir, ancaq, şübhəsiz, bu yaradıcılıq həmin təhtəlşüur dayaqlarla nizamlanıb yönəldilir və bunun sayəsində belə yaradıcılığın məhsulları öz-özünə, təbii şəkildə həmin dünyagörüşü və məişət sisteminə, onun ümumi ahəngini və vəhdətini pozmadan daxil olur.

Turan psixoloji tipli insanların sosial və mədəni dəyərinə gəldikdə isə, onu müsbət hesab etməmək olmaz. Turan psixikası millətə mədəni səbat və güc aşılayır, mədəni-tarixi varisliyi təsbitləyir və milli qüvvənin qənaətinə, bununla da istənilən quruculuğa münbit şərait yaradır.

Bu quruculuğun uğuru, aydındır ki, milli istedad və şəxsi fəallıq səviyyəsindən asılıdır, bu səviyyə isə fərqli ola bilər və ruhi həyatın müəyyən forması olan Turan psixoloji tipi ilə müəyyən istedad və ya fəallıq səviyyəsi arasında heç bir zəruri əlaqə yoxdur. Turan psixoloji tipinin sosial və mədəni-tarixi dəyərini təsdiqləyərkən biz yalnız onu təsbitləyirik ki, müəyyən istedad və psixi fəallıq səviyyəsində Turan psixoloji tipi millətin tərəqqisi üçün münbit şərait yaradır.

VI

Turan psixikasının müsbət tərəfi, şübhəsiz, rus tarixində xeyirli rol oynayıb. Turan psixikasının məhz bu normal aspektini pyotraqədərki Moskva Rusunda görmək olur. Etiqad və məişətin bir olduğu («məişət etiqadı»), dövlət ideologiyasının, maddi mədəniyyətin, sənətin, dinin vahid sistemin – nəzəri cəhətdən ifadə olunmayan və şüurlu şəkildə formulə edilməyən, ancaq yenə də hər kəsin təhtəlşüurunda yerləşən, hər bir adamın həyatını və özlüyündə milli tamın varlığını müəyyənləşdirən sistemin – ayrılmaz tərkib hissələri olduğu bütün həyat tərzi Turan psixi tipinin izini daşıyır. Elə köhnə Rusu saxlayan, ona səbat və güc verən də məhz bu idi. Əgər bəzi səthi xarici müşahidəçilər Qədim Rusda xalqın hakimiyyət agentləri qarşısında, onların isə çar qarşısında köləliyindən başqa heç nə görmürdülərsə, bu müşahidə, sözsüz, səhv idi. Qeyd-şərtsiz tabeçilik Turan dövlətçiliyinin əsasıdır, lakin bu, bütün Turan təfəkkürü kimi, ardıcıl həyata keçir, sona qədər sirayət edir, ideyada isə ali hökmdarın özünə də şamil edilir. Hökmdar özü mütləq, eyni zamanda hər bir təbəənin həyatı üçün rəhbər olan müəyyən ali prinsipə şərtsiz tabe olmuş kimi təsəvvür edilir. Qədim Rusda belə idarəedici prinsip dini ehkamların və mərasimlərin xüsusi pravoslav mədəniyyəti, bu mədəniyyətin bir təzahürü olan iyerarxik dövlət quruluşu ilə üzvi vəhdət kimi anlaşılan Pravoslav inancı idi; həm hər bir təbəə, həm də çarın özü üçün eyni olan məhz bu ali prinsip Rusu vahid tamda birləşdirir və idarə edirdi, sırf köləlik prinsipi yox.

Qədim rus anlamında pravoslav inancı hər şeyin – şəxsi həyat, dövlət quruluşu və kainatın – təbii şəkildə daxil olduğu məhz belə təfəkkür çərçivəsi idi. Və bu təfəkkür çərçivəsinin şüurlu nəzəri təfəkkürün predmeti yox, ruhi həyatın təhtəlşüur bazası olmasında, əvvəldə Turan psixikasının normal aspekti haqqında dediklərimizlə gerçək analogiya görməmək olmur. Qoy pravoslavlıq ruslar tərəfindən turanlılardın yox, Bizansdan götürülmüş olsun, qoy lap o, rus milli şüurunda birbaşa tatarlığa qarşı qoyulsun, hər halda rus insanının Pravoslav inancına münasibəti və bu inancın onun həyatında oynadığı rol müəyyən cəhətdən Turan psixologiyasına əsaslanıb. Məhz öz psixikasının Turan cizgilərinə görə qədim rus insanı öz inancını məişətindən ayıra, dinin təzahürlərindən əhəmiyyətsiz ünsürləri şüurlu şəkildə çıxara bilməyib və məhz buna görə o, yunanlarla ünsiyyətdə belə zəif ilahiyyatçı olub. İnanca və mərasimə rus və yunan yanaşmalarında parçalanma dövründə parlaq təzahür edən psixoloji fərq onun nəticəsi idi ki, qədim rus milli xarakterində Bizansa tamam yad olan Turan etnopsixoloji elementləri dərin kök salmışdı.

Moskva dövləti tatar əsarəti sayəsində yarandı. Moskva çarları, hələ «rus torpaqlarını toplamaq»dan xeyli uzaq olduqları halda, Böyük monqol monarxiyasının Qərb Ulusunun torpaqlarını yığmağa başladılar: Moskva yalnız Qazan, Həştərxan, Sibiri fəth etdikdən sonra qüdrətli dövlətə çevrildi. Rus çarı monqol xanının varisi oldu. «Tatar əsarətinin devrilməsi» tatar xanının pravoslav çarla əvəzlənməsi və xan məskəninin Moskvaya köçürülməsindən ibarət oldu. Hətta personal cəhətdən də Moskva çarının boyarlarının və xidməti adamlarının böyük faizini tatar əsilzadələri təşkil edirdi. Rus dövlətçiliyinin qaynaqlarından biri tatar dövlətçiliyi oldu və buna göz yuman və ya əhəmiyyətini azaltmaq istəyən tarixçilər haqlı deyillər. Lakin əgər rus dövlətçiliyinin tatar qaynağını beləcə nəzərə almamaq mümkün olursa, bu, əlbəttə, ona görədir ki, rus dövlətçiliyinin daxili məzmununda və ideoloji bəraətində tatar dövlətçiliyində birbaşa analogiyaları tapılmayan aşkar elementlər də var; bu – Pravoslavlıq və Bizans ənənələridir. Tatar dövlətçiliyinin rus dövlətçiliyinə çevrilməsi möcüzəsi dini hissin alovlu yanğısı, Rusiyanı tatar əsarəti dövründə sarmış pravoslav-dini yüksəlişi sayəsində baş vermişdi. Bu dini yanğı Qədim Rusa tatar dövlətçiliyini nəcibləşdirməyə, ona yeni dini-etik səciyyə verməyə və özününkü etməyə yardım etdi. Tatarçılığın ruslaşması və pravoslavlaşması baş verdi və tatar dövlətçiliyinin bu yeni formasının daşıyıcısı olmuş Moskva çarı elə bir dini-etik prestij qazandı ki, bunun qarşısında Qərbi Ulusun bütün digər xanları sönükləşdi və geri çəkildi. Tatar əsilzadələrinin Pravoslavlığa və Moskva çarına xidmətə kütləvi şəkildə keçməsi bu mənəvi cazibə qüvvəsini ifadə edirdi.

Lakin, beləliklə, əgər Moskva Rusunda Turan mənşəli dövlətçilik və dövlət ideyası pravoslavlaşdısa, xristian təfsirini tapdısa və ideoloji cəhətdən Bizans ənənələri ilə bağlandısa, onda sual doğur: eyni vaxtda əks hadisə də baş vermədimi, yəni Bizans ənənəsinin əməlli «turanlaşması» və Pravoslavlığın rus şərhinə Turan psixikası cizgilərinin sirayət etməsi? Nəinki mövcudluğunu, həm də yaranmasını təyin etmiş dini yanğının bütün gücünə və gərginliyinə baxmayaraq Moskva Rusu heç bir pravoslav ilahiyyatçısı yetişdirmədi, necə ki, türklər həmişə ərəblərdən daha çox allah adamı olsalar da elə bir görkəmli müsəlman ilahiyyatçısı yetişdirmədilər. Burada dini psixologiyanın ümumi cəhətləri əks olunur: hər iki halda dini ehkama hazır varlıq, ruhi həyatın və zahiri məişətin əsas fonu kimi baxılır, fəlsəfi spekulyasiya predmeti kimi yox, hər iki halda dini təfəkkür çevikliyin olmaması, mücərrədçiliyə biganəlik və konkretliyə meyl, dini yaşantı və ideyaların zahiri məişət və mədəniyyətin formalarında təcəssümüylə seçilir. Şüurlu düşünülmüş və dəqiq detallaşdırılmış etiqad sistemi əvəzinə Qədim Rusda nəsə sözlə ifadə olunmayan «təhtəlşüur fəlsəfi sistem» alındı – öz formal dərkolunmazlığına baxmayaraq ahəngdar, özü də ilahiyyatçı risalələrdə deyil, ona əsaslanan bütün həyat tərzində ifadəsini tapmış sistem. Bu rus dindarlığı, ehkam eyniyyətinə baxmayaraq, yunankından fərqlənirdi. Turan etiqadıyla isə yaxınlaşırdı, onunla ehkam oxşarlığının olmadığına və ola da bilmədiyinə rəğmən.

Şübhə doğurmur ki, qədim rus etiqadına xas abstraksiyaya biganəlik və pravoslav-ilahiyyatçı yaradıcılığın yoxluğu yunan etiqadı ilə müqayisədə çatışmazlıq idi. Ancaq eyni zamanda etiraf etməmək olmaz ki, rus etiqadının xüsusi səciyyəsinin nəticəsi olan «məişət dindarlığı», mədəniyyət və məişətin dinlə aşılanması mənfi yox, müsbət idi. Yəqin ki, «həm bunu etmək, həm onu buraxmamaq» lazımmış. Turan psixoloji cizgilərinin ifratlaşması rus dindarlığında ilahiyyatçı düşüncənin ağırgəlliyini yaratmışdı və bu nöqsandan qurtulmaq lazım idi. Ancaq bu, qədim rus etiqadının Turan psixi cizgilərinə müncər ediləcək müsbət xüsusiyyətlərinin əhəmiyyətini qətiyyən azaltmır. Dini sahədə belə idi, dövlətçilik sahəsində də başqa cür deyildi: rus psixikasına səciyyəvi Turan xüsusiyyətinin calaq edilməsi rusları Moskva Rusunu nəhəng məmləkətə çevirməyə imkan verən möhkəm dövlət quruculuğu materialına döndərdi.

Turan etnopsixoloji xüsusiyyətlərinin rus milli simasında rolu haqqında bütün deyilənlərə yekun vuraraq söyləmək olar ki, ümumilikdə bu rol müsbət olub. Nöqsan isə nəzəri təfəkkürün həddən ziyadə ağırgəlliyi və fəaliyyətsizliyi olub. Bu qüsurdan qurtulmaq lazım idi, ancaq, əlbəttə ki, rus milli tipində şərqi slavyanların turanlılarla qovuşmasından törəyən bütün bu müsbət cəhətləri qurban vermədən. Turan təsirində yalnız mənfi cəhətlər görmək – qədirbilməzlik və vicdansızlıqdır. Bizim öz Turan əcdadlarımızla slavyan əcdadlarımız qədər fəxr etməyə haqqımız var və həm onlara, həm digərlərinə minnətdarlıqla borcluyuq. Özünün yalnız ari deyil, həm də Turan psixoloji tipinə aidliyinin dərki şəxsi və milli özünədərkə can atan hər bir rus üçün zəruridir.

VII

Hər bir millət üçün yadelli əsarət yalnız bədbəxtlik yox, həm də məktəbdir. Yadelli istilaçılar və işğalçılarla təmas nəticəsində millət onların psixikasının xüsusiyyətlərini və milli mədəniyyət və ideologiyalarının ünsürlərini mənimsəyir. Əgər millət mənimsədiyini üzvi şəkildə işləyib qavraya bilirsə və nəhayət əsarətdən çıxırsa, əsarətin məktəb kimi xeyir və ya zərərindən millətin azad millət olaraq necə görünməsi əsasında mühakimə yürütmək olar.

Monqol əsarəti iki əsrdən çox çəkib. Rusiya bu əsarətə özbaşına, parçalanmış, milli həmrəylik və dövlətçilik anlayışlarından demək olar ki, məhrum olan yerli knyazlıqların aqlomeratı olaraq düşmüşdü. Tatarlar gəldi, Rusiyanı əsarətə saldı və eyni zamanda öyrətməyə başladı. İki yüz ildən bir az çox müddətdən sonra Rusiya əsarətdən qoy elə də «yaxşı biçilməmiş», ancaq «möhkəm tikilmiş», daxili mənəvi intizam və məişət dindarlığı vəhdəti ilə bütövləşmiş, kənara ekspansiya gücünü aşkarlayan pravoslav dövləti kimi çıxdı. Bu, tatar əsarətinin nəticəsi idi, əsarətin rus xalqının taleyində zərərli və ya xeyirli olması haqqında mühakimə yürüdüləcək bəhrə idi.

Yenə iki yüz il sonra Böyük Pyotr meydana çıxdı və «Avropaya pəncərə açdı». Pəncərədən Avropa ideyaları əsib gəldi. Hakim sinfin bu sinfə xariciləri güclü cəlb etməklə avropalaşması başladı. Moskva Rusunda dini, mədəniyyəti, məişəti və dövlət quruculuğunu vahid tamda birləşdirən və bütün rus həyatının əsaslandığı həmin ahəngdar «təhtəlşüur fəlsəfi sistem» aşılanmağa və dağılmağa başladı. Bunun nəticəsində icbarçılığın çılpaq gücü labüd şəkildə dövlətçiliyin təməlinə çevrildi. Hərbi qulluq və təhkimçilik hüququ pyotraqədərki Rusda da var idi, lakin Rusiya par exscellence militarist və təhkimçi dövlətə ancaq avropalaşma dövründə çevrildi. Və əgər yada salsaq ki, bütün bunlara əzəli rusluğun bütün təzahürlərinə qarşı amansız təqib, milli rus mədəniyyətinin rəsmən barbarlıq sayılması və Avropa ideyalarının mənəvi basqısı əlavə olundu, onda rus tarixinin bu mərhələsini «Avropa» və ya «roman-german əsarəti» dövrü adlandırmaq şişirtmə olmaz. Bu əsarət də iki yüz ildən çox çəkdi. İndi Rusiya bu əsarətdən çıxıb, ancaq artıq yeni – SSRİ görkəmində. Moskva dövlətçiliyi tatar əsarətinin bəhrəsi olduğu kimi, bolşevizm də iki yüz illik roman-german əsarətinin bəhrəsidir. Bolşevizm göstərir ki, Rusiya bu dövrdə Avropadan nəyi öyrəndi, Avropa sivilizasiyasının ideallarını necə anladı və bu ideallar gerçəkləşəndə nə cür olur. Bu bəhrəyə görə roman-german əsarətinin xeyirli və ya zərərli olması haqqında mühakimə yürütmək olar.

Və bu iki attestatı – tatar məktəbinin attestatını və roman-german məktəbinin attestatını bir-biri ilə tutuşdurduqda, istər-istəməz belə bir qənaətə gəlirsən ki, tatar məktəbi heç də pis olmayıb...

Ardı var...

ZiM.Az

.