İmadəddin Nəsimi “Son səfər”də

Salidə ŞƏRİFOVA,
professor, filologiya elmləri doktoru
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu
“Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” şöbəsi

* * *

Hüseynbala Mirələmovun “Son səfər” povesti Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin həyatının bir məqamını müəllif interpretasiyasından keçirilərək təqdim etməsi ilə diqqəti cəlb edir. Hüseynbala Mirələmov “Son səfər” povestində “...Nəsimi sözünün axıb gəldiyi iki böyük mənəvi ümmana nəzər salaraq” (2, 28) bunlardan birinin “türk mifologiyası”, digərinin isə “islam fəlsəfəsi” olması amilini qabartmışdır: “Nəsimi bu iki fikir dəryası arasında bir körpüdür, bağlantıdır...” (2, 28)
Hüseynbala Mirələmovun “Son səfər” əsəri İmadəddin Nəsimi haqqında qələmə alınmış ilk povestdir. H. Mirələmovun povest janrına müraciət etməsi İmadəddin Nəsimi həyatında şairin yaradıcılığının özünəməxsus konkret aspektini göstərmək niyyətindən irəli gəlir. Hüseynbala Mirələmov “Son səfər” povestində milli şüurun formalaşmasında, həmçinin onun ümumbəşəri dəyərlərdəki rolunun balansını göstərməyə nail olaraq, bədii düşüncənin vacib faktoru kimi İmadəddin Nəsiminin ədəbi portretini yaratmağa nail ola bilir. H. Mirələmov İmadəddin Nəsiminin obrazı ilə yanaşı, şairin yaşadığı müəyyən bir mühitin, və həmin dövrdə baş verən siyasi olay və hadisələri açıqlaya bilmişdir.

Azərbaycan, fars və ərəb dillərində zəngin ədəbi irs yaratmağa nail olmuş İmadəddin Nəsimi məhz Şamaxıda istedadlı alim (elm adamları) və musiqiçiləri birləşdirmişdir. Bununla milli kimliyin formalaşmasına töhfə verməyə qadir olmuşdur.
Hüseynbala Mirələmovun “Son səfər” povestində Qaraqoyunlu tayfa birliyinin 3-cü başçısı, Qaraqoyunlu tayfasından olan 2-ci sultan Qara Yusiflə bağlı epizodu təsvir etməsi təsadüfi xarakter daşımır. Həmçinin Əmir Teymurun zindana saldırdığı və onun ölümündən sonra Məmlük Sultanı tərəfindən azad edilmiş Qara Yusifin Əbu Səidlə Naxçıvanda görüşməsi də təsadüfi hadisə kimi təsvir edilməmişdir. Müəllif bu epizodla Qara Yusifin Vətənə qayıdışının siyası məqamlarını incəliklə təsvir edərək, birləşmə məsələsinin rolunu göstərməyə cəhd etmişdir. Vətənin səpələnmiş hissələrinin bir istiqamətə, yəni bir yerə toplanmasına işarə edir.
Qara Yusifin Vətəninə yeddi çapar göndərməsi faktının povestdə açıqlanması məhz Qaraqoyunlu dövlətinin yaradılmasına atılan addımlar kimi göstərilmişdir: “Hərəniz bir səmtdən Azərbaycana girəcək, kənd-kənd, şəhər-şəhər dolaşıb, əhaliyə çatdıracaqsınız ki, Qara Yusif zindandan çıxıb, artıq yoldadır, gəlir, pişvazına hazırlaşın!”
“Son səfər” povestində Qara Yusifin Vətənə yola düşməsi, məhz Naxçıvan civarında Əbu Səidlə üzləşərək onu məğlub etməsi faktının təsviri səpələnmiş hissələrin bir istiqamətə toplanmasının başlanğıcıdır. Əmir Teymurun ölümündən sonra Təbrizdə sərbəst şəkildə hökmranlıq edən Əbu Səidin Araz sahillərində Qara Yusifə məğlub olmasından sonra Azərbaycanda Teymurilərin ağalığına son qoyuldu. Teymurilər dövlətinə baş əyməyən, Qaraqoyunlu dövləti yaratmış Qara Yusifin Əbu Səidi ciddi qəbul etmədiyi onun dili ilə verilmişdir: “bu sarsaq, elə bilir ki, atasının – Əmir Teymurun ruhu və şücaəti də ona miras qalıb!” (2, 48)
Qara Yusifin əsirlikdən azad olması, Əbu Səidlə mübarizəsi geniş təsvir edilsə də, sonrakı fəaliyyəti yarımçıq qalır, işıqlandırılmır. “Son səfər” əsərinin povest janrında qələmə alınması janr baxımından müəllifə Qara Yusifin sonrakı aqibətini qısa da olsa işıqlandırmağa imkan verir. Belə ki, povestdə hadisələr bir neçə xətlə inkişaf edir, həyat hadisələrinin əhatə dairəsi geniş, surətlərin təsviri daha dolğun olmasını nəzərdə tutur. Fövqəladə qəhrəmanlar təsvir etməyə cəhd etməyən povest əhvalat və hadisələrin əsas iştirakçısının həyatının bütöv bir dövrünü və bu dövrün bir hadisə və əhvalatları və ictimai adətlərini əks etdirməsi ilə digər nəsr janrlarından fərqləndirir. Bu baxımdan, Hüseynbala Mirələmov Qara Yusifin Qaraqoyunlu dövlətinin (1410-1467) yaratması faktını qabartması yerinə düşərdi.

H.Mirələmov Nəsiminin Şamaxıya qayıdışını Qara Yusifin Qaraqoyunlar sülaləsinin yeni doğan günəşi ilə eyni vaxta düşməsi kimi təsvir etmişdir. Müəllifin İmadəddin Nəsimi və Qara Yusifin qayıdışları arasında oxşarlıq axtarılması bütövləşməyə işarədir. Müəllif hər iki tarixi şəxsiyyətin Azərbaycan tarixində iz buraxmalarını rəmziləşdirmişdir: “Odur ki, Qara Yusif – Qaraqoyunlular sülaləsinin yeni doğan günəşi belə qərara gəldi ki, qələbə çalaçağına tam əmin olmadıqdan sonra yerindən tərpənməsin və həlledici döyüş üçün hərtərəfli hazırlıq görsün... Bax, elə həmin dövrdə Azərbaycanın iftixarı-şairlər şairi Seyid Əli İmadəddin Nəsimi yüklü bir dəvənin belində Şamaxıya gəldi. Şahxəndan qardaşını şəhərin lap girəcəyində qarşıladı.”
“Son səfər” povestində Nəsiminin milli xadim kimi rolunu açan süjet xətti ilə yanaşı, onun ümumbəşər dəyərlərə sadiq kamil bir şəxsiyyət olduğunu əks etdirən süjet xəttinə də rast gəlirik. “Son səfər” povestində insani dəyərlər Nəsiminin sevgi xəttində göstərilir. Bununla da müəllif tərəfindən şairin əbədi dəyərlərə nə qədər sadiq olması faktı göstərilir.

Hüseynbala Mirələmovun Nəsiminin Hüsniyyəyə olan sevgisini təsvir etməsi müəllif düşüncəsini uydurma faktların müxtəlif variyasıları kimi özünü göstərir. Şairin sevgisi haqqında bəhs edən dəqiq mənbələrin olmaması Nəsimi və Hüsniyyə arasındakı sevgini təsvir edən epizodların müəllif interpretasiyasının məhsulu kimi dəyərləndirilməlidir. Bu baxımdan müəllifin Nəsimi ilə Hüsniyyə arasındakı sevgini təsvir etməsi uydurma faktın real, mövcud hadisə kimi təqdim edilməsi ədibin şəxsiyyətinə tamamilə fərqli yanaşmadır. H. Mirələmov bunun həqiqətə uyğun hadisə kimi qavranıb-qavranılmamasını oxucusunun öhdəsinə buraxır. Müəllif interpretasiyasının məhsulu olan bu sevgi səhnəsi povestin janr konstruksiyasına təsir göstərə bilmir: “...Seyid Əli hələ mədrəsədə oxuyarkən Hüsniyyə adında bir qıza aşiq olmuşdu, amma uzaqdan-uzağa, gizlin. Qəlbini aça, eşqini dilə gətirə bilməyən şair öz şeirlərində sevgilisini vəsf edir, ah çəkir, fəryad qoparır, hicr odunda alışıb yanır... Şairin bütün fikri-zikri, xəyalı və xoşbəxtliyi məhz bu sevgi ilə pərvəriş tapır.” (2, 44-45)
Hüseynbala Mirələmov povestdə İmadəddin Nəsimini sadə bir insan, sevən bir aşiq kimi təqdim edir, şairin sevməyi bacaran bir insan obrazını yaradır: “...şair-mütəfəkkir Nəsimi hər şeydən əvvəl XX əsrin ikinci yarısının ədəbiyyatında yaradılmış ideal insandan daha çox təbii və real kamil insan kimi təsvir edilmişdir. Əsərdə İmadəddin Nəsimi danışığından tutmuş rəftarına, insanlarla münasibətlərinə, həyəcanlarına və narahatlığına qədər, sevgisi və nifrəti ilə zəngin mənəviyyata malik sadə və müdrik bir insan qismində təqdim olunmuşdur.” (3)
Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan ədəbiyyatında İmadəddin Nəsiminin filosof - şair, öz əqidəsindən dönməyən söz sahibi olması amili qabardılmışdır: “İmadəddin Nəsimi isə filosof-şair olmaqla bahəm, həm də dünyada dönməz əqidə sahibi kimi də tanınır.” (1, 7)
Hüseynbala Mirələmov “Son səfər” povestində İmadəddin Nəsimini həm şair, həm də bir insan kimi keçirdiyi iztirabları qələmə almışdır: “əslində, qəhrəmanım şairlər şairi Seyid Əli İmadəddin Nəsimi deyil...
Onun iztirablarıdır, ağrılarıdır, öz vətənində təklənməsidir...” (2, 39)

Akademik Nizami Cəfərov “Son səfər” əsərində təsvir edilən İmadəddin Nəsiminin ədəbiyyatımızda yaradılmış digər Nəsimi obrazlarından fərqlənməsinə toxunmuşdur: “Hüseynbala Mirələmovun Nəsimisi nə Qabilin, nə də İsa Hüseynovun (Muğannanın) Nəsimisi deyil. “Son səfər” müəllifi geniş panoramlı təsvirlərə, yaxud dövrün Nəsimidə təcəssüm edən mürəkkəb fəlsəfi-ideoloji özünüifadə (və özünütəsdiq) mühakimələrinə (bu xüsusiyyətlər həm “Nəsimi”, həm də xüsusilə “Məşhər” üçün səciyyəvi idi) varmadan şair-mütəfəkkirin taleyinə, əgər belə demək mümkünsə, adi bir insan olaraq nəzər salmağın təcrübəsini təqdim edir...” (4, 11)
Povestin tərcümeyi-hal xarakteri daşımasına, təsvir edilən əsas hadisələrin tarixi faktlara uyğun qurulmasına baxmayaraq, əsərin daxilində müəllif interpretasiyası olduqca güclüdür. Buna görə povesti tarixi və ya bioqrafik adlandırmaq olmaz. H.Mirələmovun “Son səfər” povestində tarixi faktların və bədii janrın qarşılıqlı əlaqə forması özünü ilk növbədə, tarixi faktların bədii mənasının yenidən, müəllif interpretasiyasından keçərək işlənilməsi ilə səciyyələnmişdir. “Son səfər” povestində bədii uydurma əsasında əlavə süjet xətləri və səhnələrin daxil edilməsinin özünü göstərməsi müəllif interpretasiyası ilə əlaqəlidir. Povestdə Şamaxı şəhəri, tarix faktlar, tarixi şəxsiyyətlər nümunəsində Nəsiminin həyatının bir məqamından bəhs edilir. Şamaxı şəhərinin özü əsərdə ümumiləşdirilmiş obraz kimi çıxış etməsilə də diqqəti cəlb edir. “Son səfər” povestinin süjet xətti Nəsiminin taleyinin Şamaxıya qayıdışı və oranı əbədi tərk etməsi ətrafında inkişaf edir. Bu “Son səfər” povestini bioqrafik əsərə yaxınlaşdırsa da, povestdən bioqrafik əsər kimi bəhs edə bilmirik. Çünki “Son səfər” povesti bioqrafik əsərə transformasiya olunmur. Povestdə yalnız böyük əqidə sahibi İmadəddin Nəsiminin həyatının müəyyən bir dövrünü, yəni bir insanın ömür və yaradıcılıq yolunu, deyil, başqa insanların da ömürlərindən müəyyən qisimlər açıqlanır. Məsələn, Qara Yusif, İmadəddin Nəsimi, Şirvanşah İbrahim, Şahxəndan və b. Qeyd edək ki, bu obrazlar tarixi, real şəxslərin proobrazlarıdır. Hüseynbala Mirələmovun “Son səfər” povestində İmadəddin Nəsimi ilə yanaşı digər şəxslərin də tarixi şəxsiyyətlər kimi təqdim edilməsi amili akademik İsa Həbibbəyli tərəfindən vurğulanmışdır: “əsərdə İmadəddin Nəsimidən başqa qardaşı Şahxəndan, Şirvanşah İbrahim və başqaları da tarixi şəxsiyyətlərdir.” (3) Qeyd edək ki, H. Mirələmovun “Son səfər” povestində bədii idrak metodunun tarixiliklə bağlılığını inkar etmək mümkün deyil. Akademik İsa Həbibbəyli yazıçının əsərini mövzu baxımdan tarixi mövzuda yazılmasını vurğulasa da, əsərin janr baxımdan tarixi povest janrına aid etməməsi fikrini irəli sürmüşdür: “Ümumiyyətlə, Hüseynbala Mirələmovun "Son səfər” povesti tarixi mövzuda yazılmış bədii əsər olsa da, janr baxımından tarixi povest deyildir.” (3)
“Son səfər” povestinin əsas üstünlüklərindən biri əsərdə gündəlik problemlərlə, təqib və sui-qəsd cəhdlərilə qarşılaşan canlı insan obrazının yaradılmasıdır. Povestdə müəllif Nəsiminin nəinki fikirlərini təbliğ etməsini, həm də gündəlik həyatında təlimlərinin tələblərinə uyğun həyat keçirməsini göstərə bilmişdir. Buna görə də son səfər yalnız Şamaxıya səfər deyil, həm Şamaxıda qurtaracaq idi, nəticə idi. Ədib məhz Şamaxıdan ayrıldıqdan sonra Suriyada edam cəzasına məhkum edilmişdir. Müəllif İmadəddin Nəsiminin həyatının belə sonluqla bitməyindən qorxmadığını göstərməyə nail ola bilmişdi. İmadəddin Nəsiminin faciəli şəkildə öldürülməsi haqqında yayılmış rəvayətlər şairin əqidəsi yolunda şəhidlik zirvəsinə yüksəlmiş şəxsin məsləyi yolunda dönməzliyinin rəmzidir.
“Son səfər” povestində mütəfəkkir şairin İmadəddin Nəsiminin həyatının bir dövrünü təsvir edilməsinə baxmayaraq, onun ətrafında cəmləşən və yaxud ona zidd cəbhədə dayanan obrazların da əksini tapması diqqəti cəlb edir. Müəllifin povestdə “şair Bəhluli, Rouşan Yaqbu, Qulaməli, Qaim Şirvani, Tacəddin Şirvani, Əhməd Kəsirəddin, Molla Xəlil, dəllək Zəbani, falçı Yusif Səbai, lotu İsfəndiyar Qutluk, şair Abdulla Kamili” (2, 139) Nəsimiyə qarşı zidd cəbhədə dayanan, daha doğrusu şairə qarşı yaradılmış sui-qəsd təşkilatının üzvləri kimi təqdim etməsi maraq kəsb edir. H. Mirələmov onların yalnız xalqın şairi Nəsimiyə qarşı deyil, dövlətə qarşı təşkilat olmaları faktını müsəllim Müqtədir Oğuzun fikirləri ilə təqdim edə bilir: “Hamınız dövlətə qarşı fəaliyyət göstərən gizli təşkilatın üzvləri kimi həbs olunursunuz!”  (2, 145)
Şair İmadəddin Nəsimiyə qarşı olan sui-qəsd təşkilatının çıxardığı ölüm hökümünə etiraz səsini yüksəldən H. Mirələmov bu hiddətini müsəllim Müqtədir Oğuzun Abdulla Kamilə dediyi sözlərlə bildirmişdir: “Ə, düdük, sən kimsən ki, çölə atılan bir dırnağı belə ola bilmədiyin adam – şairlər şairi haqqında ölüm hökmü çıxarasan?” (2,147)
“Son səfər” povestində Nəsimiyə olan sui-qəsdlərin hazırlanması faktları müəllif tərəfindən geniş epizodlarda açıqlanmışdır. Bu epizodlarda Nəsimiyə qarşı sui-qəsd təşkilatının şairin ölüm hökmünü verməsi, əleyhdarlarının şayiələr yaymaları, müxtəlif böhtan və iftira atmaları faktı təsvir edilmişdir: “...Rəbiyyə xatun Qurani-Kərimi gətirib ortalığa qoydu və əlini kitaba basıb dedi: - Bu Qurani-Kərimə and içirəm ki, bu sirri heç yerdə, heç kimə açmayacaq və İmadəddin Nəsimi adında kafərin ya sürgün, ya da qətl olunduğunu görməyincə, onu təqib etmək fikrindən dönməyəcəyəm.
Rəbiyyə xatundan sonra şair Bəhluli, şair Qulaməli, şair Qaim Şirvani, şair Əhməd Kəsirəddin, şair Tacəddin Şirvani, şair Mail Fədai, molla Ruxnəddin Xəlili, molla Seyid Məhəmməd, dəllək Nəsrəddin Zəbani, falçı Yusif Səbayi, lotu İsfəndiyar Qutluq növbə ilə bir-bir əllərini Qurani-Kərimə basıb, onun dediklərini təkrar etdilər.” (2, 93)
Hüseynbala Mirələmov Nəsimiyə qarşı hazırlanan sui-qəsdləri məişət, sevgi məsələlərinin təsviri fonunda təsvir etməsi oxucunun diqqətini cəlb etmək üçün işlədilən maraqlı ədəbi priyomdur. H.Mirələmov povestdə Səlminaz vasitəsilə də şairə qarşı sui-qəsdin hazırlanması faktı işıqlandırmışdır: “Hüsniyyə bilmirdi ki, mürşidin adamları Səlminazla görüşmüş, ona bir sıra tapşırıqlar vermişdilər. Bu tapşırıqlara əsasən, Səlminaz Hüsniyyənin qəlbində şairlər şairinə qarşı olan eşqi alovlandırmalı idi...” (2, 117)
Povestin əsas çatışmamazlıqlarından biri də Nəsiminin Şamaxıda yaratdığı alimlər məclisinin (məclisi-əl-üləma) və musiqiçilər (müğənnilər) cəmiyyətinin əhəmiyyətinin açıqlanmamasıdır. İmadəddin Nəsimi onları yaratmaq üçün Şamaxıda xeyli vaxt və əmək sərf etmişdi. İmadəddin Nəsiminin Şamaxı həyatı ilə bağlı olan belə faktların povestdə əksini tapmaması təəssüf doğurur.
Əsas üslub xüsusiyyət kimi povestə İmadəddin Nəsimi lirikasının daxil edilməsidir. Hüseynbala Mirələmovun “Son səfər” povestində İmadəddin Nəsiminin “Vəslinə kim ki irmədi, dərdü əzab içindədir”, “Ta üzün gördüm, nigara, qəmdən azad olmuşam”, “Bahar oldu vü açıldı üzündən pərdə gülzarın”, “Qanı bir əhdü peymanı bütün yar?”, “Sən mənə, dilbər, yetərsən, özgələr yar olmasın», qəzəllərinin, “Qoyma üzünü niqab içində” tərcibəndinin, “Həmdülillah, yarımın gördüm üzün”, “Rövzeyi-rizvan üzündür, vəssalam», “Mənə ol dəm naz ilə baxdı gözün» tuyğularının verilməsi povestin növdaxili janrın qarışıqlığı ilə xarakterizə olunur. “Son səfər” povestində janr qarışıqlığının daha geniş yayılmış forması povestin mətninə şeir elementlərinin, yəni Nəsimi yaradıcılığından nümunələrin nüfuz etməsidir.
Povestdə İmadəddin Nəsimi yaradıcılığına aid bədii nümunələrin bəzilərinə münasibət bildirilməsi maraq kəsb doğurur. H. Mirələmov Nəsiminin “Məndə sığar iki cahan, Mən bu cahana sığmazam” qəzəlinin müxtəlif cür qavranılıb qəbul edilməsi amilinə qısa da olsa toxunmuş, bu problemə müəllif münasibətini bildirməyə nail ola bilmişdir:
“- Maraqlıdır, sənin oxuduğun şeirlər onlara neçə təsir eləyir?
- Vallah, hərəsinə bir cür, biri ağlayır - gözündən bıldır-bıldır yaş tökür, biri də elə hey gülür, gülür, gülür, di gəl baş aç... Bir dəfə, içlərində biri vardı, mənə dedi ki, təkcə sən həqiqəti yazırsan. Soruşdum ki, axı, nədən bilirsən? Dedi, bax, sən yazırsan ki:
Məndə sığar iki cahan,
Mən bu cahana sığmazam.” (2, 52-53)
H. Mirələmov İmadəddin Nəsiminin əsərlərinin çətin anlaşılması məqamına aydınlıq gətirməsi ilə də diqqəti cəlb edir. Müəllif şairin “Nəsiminin sözü gərçi dəmi – İsadır, ey münkir, Sənə kar eyləməz niçin ki, yoxdur həqqə iqrar” kimi beytinin anlaşılmaması faktını qabardaraq, beytin izahını verməyə cəhd etmişdir: “Burda qəliz heç nə yoxdur. Yəni, Nəsiminin sözü, ey münkir, ey inkarbaz, İnsanın nəfəsidir. Ancaq sənə təsir etməz. Çünki həqqə iqrarın yoxdur. Yəni, həqqi təsdiq etməyə qüdrətin çatmır.” (2, 90)
Hüseynbala Mirələmov “Rövzeyi-rizvan üzündür, vəssalam” tuğuyunun anlaşılmamasına da münasibətini bildirmiş, bunu belə izah etmişdir: “Abdulla Kamil təəccüblə məclis üzvlərinə baxdı: – Bu nə danışır, əə... Bir adam ki, hər misrasında “mənəm ən əl həqq” deyə, bir adam ki, ağzını açanda küfrlə aça, bir adam ki:
Rövzeyi-rizvan üzündür, vəssalam,
Surəti-rəhman üzündür, vəssalam,
Ərşi həqq, ey can, üzündür, vəssalam,
Rövh ilə Quran üzündür, vəssalam
– yaza, nə yuvanın quşu olduğu bilinməyən bir qadının üzünü Qurandan uca hesab edə, – hamımızın düşmənidir.” Molla Seyid Məhəmmədin cavabı ilə isə öz müəllif münasibətini bildirir: “...məgər sizin əşarlarınızda gözəlliyi vəsf edən, məzhəblə üst-üstə düşməyən heç bir sətir də yoxdur?” (2)
Hüseynbala Mirələmov İmadəddin Nəsiminin “Qanı bir əhdü peymanı bütün yar?” qəzəlində də anlaşılmayan məqamlara aydınlıq gətirməyə nail ola bilmişdir. Məsələn “ Qanı dövranda bir qəlbi dəğəlsiz...” misrasını İbrahim şah tərəfindən reaksiyasını qələmə almışdır: “Məclisə sükut çökdü. İbrahim şahın qaşları ilan quyruğu kimi qıvrılmışdı. O, handan-hana özünə gəlib dedi:
- Şair, sənin ruhun məhz bu qəzəldə aşikar olur, üsyankarlığın tuğyan edir. Özü də bu qəzəli lap “şüştər”ə uyğun seçdin. Zəmanəni, dövranı vəfasızlıqda, hiyləgərlikdə qamçıladın. Əmma buna haqqın var. Çünki üsyankar olmayan şair kimə və nəyə lazımdır?
Qanı dövranda bir qəlbi dəğəlsiz...
“Dəğəlsiz” sözü ilə fikrini ört-basdır edirsən. Əmma buna hacət yoxdur. Ona görə rica edirəm, bu misranı belə yazasan:
- Qanı dövranda bir gəlbi hiyləsiz?” (2, 91-92)

Hüseynbala Mirələmov tərəfindən İmadəddin Nəsiminin Şamaxını həmişəlik tərk etməsi onun həyatının son səfəri kimi təqdim edilir: “Dəvələrin belində gedənlər XV əsr şərqinin ən qüdrətli şairi Seyid Əli İmadəddin Nəsimi və onun zövcəsi Şamaxı gözəli Hüsniyyə idi. Qapıda dayanıb hönkür-hönkür ağlayan on beş yaşlı uşaq da şairlər şairinin yeganə qardaşı, Şamaxıda qalan nəslinin son yadigarı Şahxəndan idi. Əslində, Seyid Əli İmadəddin Nəsimi Şamaxıdan qalib kimi ayrılırdı. Çünki cahillər onun Hüsniyyə ilə evlənib xoşbəxt olmasına mane ola bilməmişdilər və bu səfərdən xəbərsiz idilər. Şahxəndan isə, sadəcə, ondan ötrü ağlayırdı ki, qardaşının üzünü bir daha görməyəcəyini bilirdi. Bəli, bu səfər – son səfər idi!” (2, 155) H. Mirələmov Nəsiminin doğma yurdunu tərk etmə məqamını onun son səfəri adlandırması şairin bir daha vətəninə dönməməsi, Hələbdə edam edilməsi ilə bağlıdır. İmadəddin Nəsiminin keçirdiyi məşəqqətləri təsvir edən H. Mirələmov bu son səfəri rəmziləşdirməyə nail ola bilir: “48 illik ömrün bitməyən məşəqqətlərini qısa bir dövr üçün - Nəsiminin Azərbaycana, Şamaxıya son səfəri müddətində rəmziləşdirdim...” (2, 40) Hüseynbala Mirələmov əsərinin adını da “Son səfər” adlandıraraq məsələyə aydınlıq gətirmişdir: bu ədibin doğma yurduna son səfəri idi.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
Bəxtiyar Sadıqov. Dərisini soysalar belə əqidəsindən dönmədi (redaktordan) // Hüseynbala Mirələmov. Son səfər. Bakı, “Apostrof-A”, 2019. 160 səh.
Hüseynbala Mirələmov. Son səfər. Bakı, “Apostrof-A”, 2019. 160 səh.
İsa Həbibbəyli. “Nəsimi ili”nə mükəmməl ədəbi töhfə // http://www.azerbaijan-news.az/view-174968/nesimi-ili-ne-mukemmel-edebi-tohfe
Nizami Cəfərov. “Son səfərin” təəssüratları (ön söz) // Hüseynbala Mirələmov. Son səfər. Bakı, “Apostrof-A”, 2019. 160 səh.

ZiM.Az

.