Pərixanım Mikayılqızı: "AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİNDƏ DİL MƏSƏLƏSİ"

21 fevral - Beynəlxalq Ana Dili Günüdür!

Azərbaycan mədəniyyəti tarixində dil məsələsi mühüm məsələlərdən biridir. Çox düzgün qeyd edirlər ki, dili xalq yaradır, filosoflar kəşf edir, sistemləşdirir, şair və yazıçılar isə onun üzərində söz sənəti yaradaraq yaşadırlar. Məlumdur ki, dil ünsiyyət vasitəsi olmaqdan əlavə, həm də mədəniyyətdir, dünyanı görmək, anlamaq üçün vasitədir.
Fevralın 21-i bütün dünyada “Beynəlxalq Ana Dili Günü” kimi qeyd olunur. 1999-cu ilin noyabrında Banqladeş səfirinin təşəbbüsü ilə UNESKO tərəfindən fevralın 21-i Beynəlxalq Ana Dili Günü elan edilib.

Azərbaycan mədəniyyəti dil cəhətdən olduqca zəngin və qədimdir. Mədəniyyət nədir? Mədəniyyət məhfumunu müxtəlif tərəflərdən anlamaq olar. Məsələn: söz, nitq, şeir, yazı, musiqi, təhsil, davranış, söhbət, gülüş, teatr, kino və s. mədəniyyəti sadalamaqla bu siyahını artırmaq olar. Lakin, biz bu günün ən aktual mövzularından olan dil-söz mədəniyyətindən bəhs edəcəyik.
Dil hər bir millətin həm mənəvi, həm də maddi irsinin qoruyucu vasitəsidir.

2002-ci il sentyabrın 30-da “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanunun qəbul edilməsi Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi işlədilməsi, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilməsi, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni özünümüdafiə ehtiyaclarının ödənilməsi istiqamətində daha bir addım olmuşdur. Bu sənəd ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqımıza və onun dilinə tükənməz məhəbbətinin, qayğısının parlaq nümunələrindən biridir.

H.Əliyev çıxışlarının birində “Mən fəxr edirəm ki, türk dillərinə mənsub olan Azərbaycan dili bu qədər zəngindir, bu qədər bədii ifadələrlə doludur və biz həyatın bütün sahələrinə aid olan fikirlərimizi öz ana dilimizdə ifadə edə bilirik” deməsi, dilimizin Azərbaycan mədəniyyətinin bünövrəsi olduğunu göstərir.
Hazirda bu ənənələri Prezident İlham Əliyev uğurla davam etdirməkdədir. Dövlətimizin başçısının “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 2004-cü il 12 yanvar tarixli Sərəncamı və bu istiqamətdə görülən digər işlər dilimizin inkişafına böyük qayğının təzahürüdür.
Azərbaycan xalqı əsrlər boyu istilalara məruz qalsa da, istilaçılara qarşı mübarizə apararaq, mədəniyyətini və dilini qorumağı bacarmışdır. Hal-hazırda dünyanın bir çox ölkələrinə səpələnən və hətta əsrlərlə o ölkələrdə yaşayan, təmiz Azərbaycan türkcəsində danışan milyonlarla insanlar vardır ki, onlar vətəndən uzaqda olsalar da doğma ana dilini unutmamış, əsrlərlə qoruyub saxlamağı bacarmışdırlar.
Məlumdur ki, Azərbaycan dili uzun inkişaf yolu keçmiş qədim dillərdən biridir. Bu dil müəyyən dövrlərdə müəyyən dəyişikliklərə, əlavə sözlərin dilimizə daxil olmasına baxmayaraq, kökünü, mənşəyinin üslubunu qorumuşdur. Bu günümüzdə də dilimizə müasirlik baxımından müdaxilələr olunsa da özünümilli xüsusiyyətləri saxlanılır. Dilə hörmət soyuna, kökünə hörmət etmək deməkdir.
Alimlərin fikrinə görə bir dilin qorunması və saxlanması üçün həmin dildə ən azı yüz min insan danışmalıdır. Bu barədə bizim dilimizin itmək təhlükəsi olmadığı aydın görünür.
Dilimiz ölkəmizin rəsmi dili olmaqla yanaşı, Ural-Altay dilləri ailəsinin türk dilləri şöbəsinin Oğuz sinfinin qərb qrupuna daxildir(az.m.wikipedia/org/w).
Ölkəmizdə hələ çox qədim zamanlarda baş verən prosesslər hər sahəyə təsir göstərdiyi kimi dilimizə də təsirsiz ötüşməmişdir. Dilimizin hər zaman sıxışdırılması, onun inkişaf etdirilməsinə maneələr törədilsə də, dilimizi tənəzzülə uğratmağa çalışsalar da, xalqımız dilimizi qoruyaraq, unudulmağa qoymadı. Bu ən çox ziyalılarımızın öhdəsinə düşən bir vəzifə oldu.
XIX əsrin sonlarında XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan klassik ədəbiyyatının ilk tədqiqatçılarından olan Firidun bəy Köçərlinin ana dili uğurunda apardığı mübarizə o dövrün ziyalılarını ayağa qaldırdı. Firidun bəy ədəbi dil məsələsini gündəmə gətirmişdi. Bir çox ziyalılar onun tərəfində olsalar da, birlikdə deyil ayrı-ayrılıqda bu məsələyə müsbət rəy bildirirdilər.
Firidun bəy Köçərli, həmişə ana dilimiz haqqında qürurla danışırdı. Bu yolda əlifbanın dəyişdirilməsi məsələsi M.F. Axundovun adı ilə bağlı olsa da, Firidun bəy Köçərli də Azərbaycanın yeni əlifba dərsliklərinin yaranmasına müsbət yanaşır, hətta bunun vacibliyini vurğulayırdı. Eyni zamanda onun “ərəb və fars kəlmə və ibarələrinin şövq və həvəsində olub, ehtiyac olmadığı halda onları ana dilinə qatıb-qarışdırmaq, bizim əqidəmizcə böyük səhvdir. Dil nə qədər açıq, sadə olsa bir o qədər gözəl, göyçək və məqbul olar” deməsi onun bu yolda necə mübarizə apardığının bariz nümunəsidir.
Dillərin dünya mədəniyyətində özünəməxsus yeri vardır. Bu cəhətdən də dünya mədəniyyəti sıralarında Azərbaycan mədəniyyətinin hər sahə üzrə yer alması təbii ki, bizim uğurumuzdur. Dilimizin milli dəyərlərin kökünə bağlılığını, onun saflığına, düzgün tələffüzünə, ədəbi dil kimi inkişaf etməsinə ciddi yanaşmaq hər birimizin vətəndaşlıq borcumuzdur.
Mənbələrə istinadən görürük ki, XX əsrin əvvəllərində dil uğurunda mübarizə aparan iki mühüm cəbhə yaranmışdı; “Molla Nəsrəddin” çilər və “Füyuzat”çılar. Lakin, C.Məmmədquluzadə də Firidun bəy kimi Azərbaycan dilinin xəlqiliyini qoruduğu üçün F.b.Köçərli, Əlibəy Hüseynzadənin dil siyasətini tənqid edərək, C.Məmmədquluzadənin fikirlərini müdafiə edirdi.
Akademik Kamal Talıbzadənin “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində isə dahi Üzeyir Hacıbəyovun fikirlərindən ibarət belə bir abzas vardır “Hər bir millətin bütün milliyyəti ilə bəqasına baş səbəb onun dilidir və dilinin tərəqqisidir”.
Dünyanın bir sıra mədəni xalqlarından fərqli olaraq bizim klassik sənətkarlarımız Azərbaycan dili olmaqla, bir neçə dildə yazıb-yaratmışdırlar. Dahi Nizamidən başlayaraq, Füzuli, Nəsimi, Xətai, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundov, Abasqulu Ağa Bakıxanov və digərləri bu qəbildən olan sənətkarlardır. Azərbaycanı sevməyən xalqlar zaman-zaman bizim mədəniyyət tariximizə ağır zərbələr vurmaqla yanaşı, dilimizi də sıxışdırıb, aradan çıxarmağa çalışırdılar. Bir zamanlar dövrün tələbi ilə bir çox dillərdə yazıb-yaratsalar da,dilimizi hər vəchlə qorumağa çalışmışdılar. Xüsusilə də fars dilində yazıb-yaratmış sənətkarlarımızı, qədim abidələrimizi, tarixi məkanlarımızi, musiqimizi və adət-ənənələrimizi özününküləşdirməyə çalışanlar sonunda bacara bilmədilər. Çünki bu sənətkarlar öz yaradıcılıqlarında Azərbaycan türkü olduqlarını bir şeir, bir sətir, bir misra ilə də olsa təsdiqləməyi bacarmışdırlar.
Azərbaycan dili xalqımızın ən zəngin mənəvi və maddi xəzinəsidir. Əsrlərdən üzü bəri gələn mədəniyyətimizin qorunmasınada və Azərbaycan xalqının qədim tarixini, zəngin təfəkkür tərzini, mənəvi varlığını öyrənmək üçün ən əsas və mötəbər mənbəə onun dili olubdur.
Dilimizin qorunması hər bir vətəndaşın, xüsusilə də ziyalı, elm adamlarının ən ümdə borcudur. Bu dil bizim gənclərin gələcəyinin yaşam kartıdır. Çünki, özünün dili olmayan xalq, dövlət kimi də yaşaya bilməz. Çox düzgün qeyd edirlər ki, əgər ana dili məhv olarsa, o xalq artıq yoxdur.
Bizim ilk eşitdiyimiz sözlər analarımızın laylalarından, nənələrimizin nağıllarından süzülərək beynimizə həkk olunmuş sözlərdir. Bəlkə də “Ana dili” sözünün bu günümüzdə püxtələşərək, “Ana Vətən” sözüylə birləşməsində bu deyimlərin böyük rolu vardır.
Görkəmli siyasi xadim N.Nərimanov Ana dilini yüksək dəyərləndirərək “Bir dil ki, mehriban bir vücud öz məhəbbətini sənə bu dildə bəyan edir, bir dil ki, sən hələ beşikdə ikən bir laylay şəklində ahəng və lətafətini sənə eşitdirib, ruhun ən dərin guşələrində nəqş bağlayıbdır” söyləmişdir.
1991-ci ildə nəşr olunan “Tarix” qəzetinin noyabr sayında bir yazıda qeyd olunduğu kimi ilk mədəniyyət sözlərindən sayılan “Tanrı”, “Ana”, “Su” qavram və biçim baxımından çox maraqlıdır. Bu üç söz heç şübhəsiz ki, qavramlığına görə ortaq bir qaynaqdan alınmışdır.
Söz sonu görünməyən bir ümmandır. Azərbaycan dili yuxarıda qeyd edildiyi kimi olduqca zəngin, eyni zamanda sadə və axıcı dildir.
Qədim mənbələrdə dilimizlə bağlı tədqiqatçı alimlərimiz qeyd edirlər ki, dilimizdə olan sözlərdən biz keçmişimizi, tariximizi, mədəniyyətimizi öyrənməklə yanaşı, hətta sosial və digər məsələlərlə bağlı məlumatlarda əldə edə bilirik.
Hər bir xalqın mədəni inkişafında ədəbiyyatın xüsusi rolu danılmaz olduğu kimi, bizim də istər ədəbiyyatımızın, istərsə də ümumilikdə mədəniyyətimizin inkişafa doğru hərəkət etməsində dilimizin rolu çox böyükdür. Çünki, ibtidai dövrün söz yaradıcılığından müəyyən nişanələr, izlər vardır ki, onların sözlə ifadəsi dilin məhsuludur.

Azərbaycan xalqı milli adət-ənənələrinin, tarixi abidələrinin, sərvətinin, yurdunun, məkanının, torpağının, ən əsası Vətəninin qoruyucusu olduğu kimi, dilinin də qoruyucusudur. Dilimiz izə ulularımızdan qalan zəngin mrasımızdır. Bizim də borcumuz bu mirasımızı gələcək varislərimizə ötürməkdir.

Pərixanım Mikayılqızı,
“Şərqin səsi”, “Elm və Təhsil”
qəzetlərinin baş redaktoru,
AJB-nin üzvü, şair, nasir, pulisist,
F.b.Köçərlinin tədqiqatçısı,
bir çox media mükafatları laureatı

ZiM.az


.