Ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin tədqiqində Mahirə Hüseynovanın rolu

Dialekt və şivələrin öyrənilməsi, hər tərəfli şəkildə tədqiq edilməsi ədəbi dili linqvistik müqayisə müstəvisində öyrənmək baxımından da çox yaxşı material verə bilir. Dialekt və şivə sözlərində millilik çaları, ayrı-ayrı-anlayışların müxtəlif lüğəvi vahidlərlə ifadə imkanları daha geniş olur. Eyni zamanda Azərbaycan dilinin dialekt və şivə leksikası etntolinqvistik xarakter daşıyır. Müasir Azərbaycan ədəbi dili cilalalanmış, müəyyən mənada qəlibə salınmış, ədəbi dil normalarına tabe olduğu halda, dialekt və şivələrdə bir sərbəstlik özünü göstərir və bəzi hallarda nitq prosesində fikri daha sadə, obrazlı, şirin ifadə etmək üçün daha geniş imkanlar verir. Ona görə də dialektələrin tədqiqi bu və ya digər bir dil üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu mənada E.Əzizovun fikirləri xüsusi aktuallıq kəsb edir. O yazır ki, dialektlərin tarixi öyrənildikcə ədəbi dil faktı, bütünlükdə ədəbi dil mənzərəsi daha aydın, daha bütöv görünəcəkdir. Ədəbi dil tarixində, normanın təkamülündə dialektlərin rolu məsələsi məhz tarixi dialektologiyanın nailiyyətləri əsasında dəqiq müəyyənləşdirilə bilər. Nəhayət, ayrı-ayrı dillərin tarixi dialektologiyasının yaradılması işi bizi kökdilin öyrənilməsi məsələsinə daha artıq yaxınlaşdıracaqdır.
Dialektologiya ilə bağlı aparılan istənilən tədqiqat işi dilin tarixinin öyrənilməsi istiqamətində atılmış uğurlu bir addım kimi dəyərləndirilməlidir.
Qeyd edək ki, Cənab Prezident İlham Əliyevin 9 aprel 2013-cü il tarixli Sərəncamına əsasən qəbul olunmuş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın icrasına dair Tədbirlər Planında da “Türk dillərinin fonetika, leksika və qrammatikasının müqayisəli tədqiqi sahəsində işlərin intensivləşdirilməsi, ortaq əlifba, terminologiya və ədəbi dillə bağlı birgə layihələrin hazırlanması” (6.3.3-cü maddə), “Azərbaycan dilinin müxtəlif dialekt və şivələrinin müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq öyrənilməsinin təmin edilməsi” (6.3.5-ci maddə) ilə bağlı müvafiq maddələr öz əksini tapmışdır.

Bu baxımdan professor Mahirə Hüseynovanın “Ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası” monoqrafiyası (Bakı, ADPU nəşriyyatı, 600 səh.) xüsusi aktuallığa malikdir. Demək olar ki, bu əsər öz elmi tutumuna, sanbalına görə həm tarixi, həm təsviri, həm də müqayisəli dialektologiyanın tədqiq edilməsinə böyük töhfədir. Belə ki, monoqrafiyada türk dillərinin, xüsusən də Oğuz və Qıpçak qrupunun zəngin dialektlər sistemi araşdırılır və onların yayılma arealları linqvistik təhlil süzgəcindən keçirilməklə yanaşı, həmin dil vahidlərinin leksik, semantik-qrammatik strukturu, eləcə də konseptual məna yükü, oxşar və fərqli cəhətləri müqayisəli-tarixi aspektdə tədqiq olunmuşdur.
Monoqrafiya 7 fəsildən ibarətdir. Birinci fəsil “Azərbaycan dilçiliyində ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin müqayisəli aspektdə tədqiqi məsələləri” adlanır. Müəllif burada akademiklərdən M.Şirəliyev, A.Axundov, T.Hacıyev, professorlardan F.Zeynalov, H.Mirzəyev, E.Əzizov, B.Əhmədov, İ.Kazımov, M.Məmmədli, H.Əsgərov, Ə.Tanrıverdi, B.Xəlilov və K.Bəşirovun dialektoloji tədqiqatlarını ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrinin müqayisəsi müstəvisində tədqiq etmiş, onların fikirlərinə müqayisəli şəkildə münasibət bildirmiş, eyni zamanda “Naxçıvan MSSR-in dialekt və şivələri” əsərindəki dialektoloji materialları təhlil etmişdir.
İkinci fəsildə ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası məsələlərindən bəhs olunur.
Üçüncü fəsil isə “Türkcələrin dialekt bölünməsi” adlanır. Burada türk, Azərbaycan, qırğız, qumuq, dolqan, yakut, kaşqar, krım-tatar, özbək, karaim, şor, tofalar, tuva, kazan, başqırd, altay, xakas, çuvaş, türkmən, qaqauz, axısqa, qazax, qaraqalpaq, noqay, qaraçay-balkar, uyğur və salar dillərinin dialektləri nəzəri və parktik aspektdən şərh olunur.
Dördüncü fəsil də ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrinin fonetik sistemi, sait və samit səslərin fonematik xüsusiyyətləri, onların xarakteristikası, səs keçidləri, eyni zamanda ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrindəki fonetik hadisə və qanunlar konkret dil faktları əsasında ətraflı şəkildə izah edilir.
Beşinci fəsildə isə ümumtürk dilərinin dialekt və şivələrində ümumi qrammatik kateqoriyalardan olan hal, mənsubiyyət, kəmiyyət kateqoriyalarının morfoloji əlamətlərinin qarşılıqlı inteqrasiaya məsələləri, eləcə də bəzi əvəzliklərin, xüsusən də işarə və qayıdış əvəzliklərinin işlənmə xüsusiyyətləri göstərilmiş, feili sifətin morfoloji əlamətləri müqayisə müstəvisində tədqiqata cəlb olunmuş və türk dillərində feili sifət problemi linqvistik müqayisəli şəkildə prof. H.Mirzəyevin yaradıcılığı əsasında tədqiq və təhlil edilmişdir.
Altıncı fəsil isə dialekt və şivə leksikasındakı daha çox müxtəlif adət-ənənələrlə bağlı və bəzi peşə-sənət məzmunu bildirən lüğəvi vahidlərin işlənmə xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Burada da əsasən, tayfa, nəsil adları, qohumluq münasibəti, təsərrüfat terminləri, toy mərasimi, yemək və içki adları, coğrafiya terminləri və atçılıqla bağlı sözlər ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin müqayisəsi müstəvisində inteqrativ şəkildə nəzərdən keçirilir.
Məlumdur ki, tarixi dialektologiya üçün dilçilik coğrafiyası, onomastika, folklor nümunələri və başqa türk dillərinin materialları, yazılı abidələr və s. əsas mənbələrdən hesab olunur. Bu cəhətdən də sonuncu fəsil böyük aktuallığa malikdir. Çünki burada əsasən bədii əsərlərin, tarixi sənədlərin dilindəki dialektizmlər və onların ümumtürk dillərinə qarşılıqlı inteqrasiyası məsələləri öz əksini tapmışdır.

Əldə olunmuş nəticələr tədqiqat işinin məzmununu ifadə etməklə bərabər maddələr şəklində sistemli formada ümumiləşdirilmişdir.

Gərgin zəhmət və əməyin hesabına ərsəyə gəlmiş bu əsərin, demək olar ki, hər fəsli ayrıca bir sanballı tədqiqat əsəridir. Öz elmi tutumuna, nəzəri və praktik mahiyyətinə görə bu əsər Azərbaycan dilçiliyi ilə bərabər, türkoloji dilçilik üçün də qiymətli elmi mənbə rolunu oynayır. Şübhəsiz ki, dialekt və şivələrlə bağlı aparılacaq gələcək tədqiqatlarda bu monoqrafiya əsas istinad mənbələrindən biri olacaq. Müəllifə gələcək elmi fəaliyyətində yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirik.

İlkin Əsgərov
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
ADPU-nun Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası kafedrasının müəllimi

ZiM.Az

.